Нарты фæсивæдæй иу усæн райгуырдис лæппу. Уыцы усæн мой нæ уыдис. Ацы рæстæджы, Гуыдары хистæрдзинады рæстæджы, уыдис иу ус, йæ ном Тæраз.
Алы фисынæй йæм цыдысты, фарстой йæ зонд. Кæд дæсны нæ уыдис Тæраз, уæддæр алцыппæт дæр хорз амыдта.
Тæразмæ бацыдис уыцы ус æмæ йын загъта:
- Нарты цотæй иу лæг мын тыхми бакодта æмæ мын лæппу райгуырдис. Нæдæр мæ фæнды дзæппазы бахауын, нæдæр мæ фæнды мæ лæппуйы амарон. Дæумæ æрбацыдтæн. Цы мын баххуыс кæндзынæ, цы мын бацамондзынæ?
- Æрбахæс мæм дæ сывæллоны, хъуамæ йæ басгарон, мæ барæнæй йæ сбарон.
Ус æхсæвыгон сусæгæй æрбахаста йæ сывæллоны Тæразмæ.
Барæны уæлæ сæвæрдта Тæраз ацы сывæллоны, Тæразæй рауын-бауын фæкодта ацы сывæллоны æмæ йын усæн дзуры:
- Дæ сывæллон диссаджы лæгдæр хъуамæ рацæуа. Уый тыххæй хъуамæ сархайæм, сывæллон цæмæй удæгасæй баззайа æмæ рахъомыл уа.
Уыцы рæстæджы æндæр сыхы иу усæн йæ лæппу амардис, мард сывæллоны йас уыдис æмæ йын зæгъы Тæраз усæн:
- Сом уыцы гыццыл лæппуйы мард сæхи дзæппазмæ бахæсдзысты. Дыккаг бон йæ мады зæрдæ нæ фæлæудзæнис æмæ иттæг раджы кæугæ бацæудзæнис дзæппазмæ. Цалынмæ уый нæ ма бацæуа, уалынмæ ды хъуамæ схæцай æмæ бацæуай уыцы дзæппазмæ, æмæ уыцы мард сывæллоны уыдон мидæг батух æмæ уым æрæвæр дæ сывæллон. Мард сывæллоны та ахæсс исчердæм хъæдмæ, уым баныгæн, куыд ницы йæ скъаха, арф. Дæ хъус дар дардæй. Ацы хъуыддаг ды хъуамæ саразай уалынмæ, цалынмæ уыцы ус нæма бацыдис дзæппазмæ æмæ хъуамæ дæ хъс дарай – цы аразы, цы ми кæны, уыцы ус.
Марды мад бацыдис æцæгдæр иттæг раджы, дзæппазы уæлхъус кæуы мидæмæ. Мидæгæй йæм сывæллоны кæуын райхъуыстис. Ус йæхи баппæрста дзæппазмæ. Кæсы æмæ сывæллон кæуы. Фелвæста йæ цæй мидæг уыдис тыхт, уыимæ æмæ уыны сывæллон куыд тыхт уыди, афтæ уыдон мидæг тыхт уыдис ноджыдæр.
Чи амардис, уыцы сывæллоны ном хуындис Басыл.
Хъуыстгонд уыдис уыцы фисынæн Тæразы хъуыддæгтæ æмæ зондджындзинад.
Араст ис ус æд сывæллон æмæ Тæразмæ ныццыдис:
- Дæ хорзæхæй, Тæраз, зæгъ мын: ацы сывæллон мæн у æви нæ? Ды мын раст зæгъдзынæ. Мæ сывæллон знон мардæй бавæрдтон дзæппазы æмæ абон райсомæй бацыдтæн æмæ кæугæйæ баййæфтон ацы сывæллоны æмæ мын зæгъ раст: мæн у ацы сывæллон æви нæ?
Тæраз ын загъта:
- Ды нырма афтæ нæ базæронд дæ æмæ дæ сæры зонд ацæуа. Лæппу дæу у, кæй зæгъын æй хъæуы. Бакæс ма иудадзыг дæ хуызæн куы у цæстæй, æрфыгæй. Гъа ныр ма мæ хъæуы, хъуамæ басмудон дæ дзидзитæм æмæ сывæллонмæ дæр.
Тæраз смуды сывæллонмæ дæр æмæ усы дзидзитæм дæр.
- Ацы хорз ус, мыййаг, ды смаг не ‘мбудыс, уæ дыууæ дæр иу буары смаг кæнут. Дæ лæппуйæн йæ ном цы хуыйны?
Мад ын дзуры:
- Мæ лæппу хуыйны Басыл.
- Барæныл мын æй æрæвæр.
Стæй йæ къухтæм æй систа Тæраз сывæллоны æмæ загъта усæн:
- Мæнæ хорз ус, дæ лæппу Ирыстоны хуыздæр лæг ралæудзæнис, фæлæ йæм дзæбæх базил. Дæ бон цы уа, мацæуыл ын бацауæрд. Ай хуызæн гуырдтытæ Ирыстоны афтæ арæх нæ гуырынц, фæлæ дæ бон циу, уымæй йæм дæ хъус æрдар. Куыд хъомыл кæна, афтæ мæнæн дæр хъусын кæн, дзæбæх у, æнæниз у, рынчын у, уæддæр мын хъусын кæн.
Ус сывæллоны ныхъхъæбыстæ кодта, апъатæ йын кодта æмæ йæ ахаста йæ хæдзармæ.
Æрбацыдис йæ æцæг мад æмæ йын дзуры Тæразæн:
- Дæ рын бахæрон, цы бацис, цы хуызæн у мæ лæппу?
- Дæ лæппуйы æз дзæбæх федтон, сбарстон æй. Уый рацæудзæнис Ирыстоны аргъ лæг. Йæ нæуæг мадæн æй бауарзын кодтон. Бауырныдта йæ æцæгдæр, ай йæ хъæбул у, уый, фæлæ уый сывæллоны афтæ арф хъуамæ баныгæнай æмæ никæцæй разына.
- Ма тæрс, Тæраз, дæ рын бахæрон. Æз дæ разы зоныгыл кæнын, ацы дзæбæхдзинад кæй аразыс сылгоймагæн æмæ Ирыстонæн. Уыцы сывæллон ахæм ран бавæрдтон, æмæ хæхтæ куы ракæлой, уæддæр ничи базондзæнис, уымæн æмæ цалынмæ хæхтæ ракæлой, уалынмæ сывæллон дæр йæхæдæг сыджыт уыдзæнис.
- Мады зæрдæ сывæллонæн иттæг адджын у. Æз ын загътон, куыд-иу æрбацæуа уыцы ус арæх мæнмæ æмæ мын хъусын кæна, куыд уыдзæнис сывæллон. Куы дын-иу дæм хъусын кæнон, уæд-иу æрбацу, куыд уазæг æмæ-иу дæ сывæллонмæ дæр бакæс. дæ бон у, дæ къухмæ дæр æй сисай, куыд уазæг æмæ йыл бацин кæнай.
Лæппу рæзы, кæд исчи рæзы азтæй, уæд уый мæйтæй æмæ къуыритæй рæзы, уыййас.
Рацыдис рæстæг, азтæ æмæ лæппу ссис фынддæсазыккон, хъазынхъом ссис йе мгæрттимæ.
Басыл йе ‘мбæлттимæ фылдæр уарзта хъæлæй хъазын.
Басыл рæзы, дынджыр кæны, стдæс азхъом ссис. Хъæлæй хъазыдис. Йæ хъæл никъкъуырц кодта æмæ хъæл атылдис æмæ иу чызджы къахыл сæмбæлдис.
- Ай, дæлæ лæппу, де схæссæг мауал схæссæд æндæр, мæ къах мын асастай. Кæд уый хуызæн сгуыхт дæ. уæд цыппар æмæ ссæдз цæугæдæтты уыцы фарс хурыскæсæны рахис фарс цы мæсыг ис, уым мæсыджы мидæг ахæсты бады Гуыдарæн рæсугъд чызг Олгъа, кæцыдæр Гуыдарæн усæн нæ бакуымдта. Кæд дæуæн уыйас дæ бон у, æмæ ахæм сгуыхт дæ, уæд уый дæхицæн усæн æркæн, - загъта чызг Басылæн.
Гуыдарæн йæ ус раджы амардис, нырма лæппу уыдис, афтæмæй. Гуыдарыл цæуы дыууæ сæдæ азы. Олгъайыл та æхсæрдæс азы. Мæгуыр мады æмæ фыды чызг уыдис Олгъа, нарты цотæй æмæ Гуыдарæн усæн нæ бакуымдта.
Олгъа афтæ рæсугъд уыдис, æмæ æхсæвыгон-иу куы ракастаид æддæмæ, уæд бæстæ ныррухс-иу, куыд хурæй æмæ алыварс чидæриддæр цардысты, иууылдæр-иу райхъал сты æмæ-иу базыдтой, хорздзинад кæй ницы ис: Олгъамæ кæнæ скъæфджытæ æрбацыдысты, кæнæ тынбиджытæ, уымæн æмæ Гуыдар афтæ фидарæй дардта æмæ ахæм хъхъхъæнджытæ уыдис йæ мæсыджы алыфæрсты, æмæ Олгъа хуымæтæджы нæ ракастаид дуармæ.
Олгъайæн йæ фыдæй йын баззадис иу нысан байраг, байраджы æддæ ма йын ноджы баззад диссаджы æрттиваг нысан æрдæг мæйы хуызæн.
Олгъайы фыд куы мардис, уæд ын афтæ загъта:
- Мæ чызг, уадзæм дын ацы байраджы æмæ ацы æрдæгмæйы хуызæн нысан, кæцыдæр хурау æрттивы. Мой куы скæнай, мæ чызг, уæд ацы нысан дæ мой йæ рахис риуыл æддейæ бахуыйæд æмæ йæ уæлæ уæд, цалынмæ удæгас уа.
Ацы байраг та æнæмæнгæй дæр хъуамæ акæнай дæ моймæ æмæ хъуамæ бæхæн сбæззын кæнат. Цалынмæ удæгас уат, уалынмæ йæ ма ныууадзут. Уый дæр хъуамæ сымахимæ амæла.
Уыцы æхсæв Басыл схуыссыдис, ныддаргъ сты йæ хъуыдытæ æмæ фæндтæ, цыма æгас дæс азы хуыссы, афтæ.
райсом сыстадис æмæ йæ мадæн загъта:
- Нана, æз дард фæндагыл цæуын æмæ æрæгмæ куы здæхон, уæд маст ма кæн.
- Цы? Дардмæ цæуыс? – Йæ мад ын дисгæнгæйæ загъта,- æмæ дæ чи æрвиты? Гуыдар дæ мыййаг исчердæм æрвиты?
- Нæ, нана, нæ, Гуыдар мæ ничердæм æрвиты. Мæнæн мæхи сæрмагонд хъуыддаг ис æмæ уый тыххæй цæуын.
Араст Басыл, фæцæуы. Йæ мад йæ фæстæ рацыд æмæ кæуы, йæ фисхъæд къухтæй йæ цæссыгтæ сæрфы. Басыл ын дзуры:
- Ма ку, нана, аздæх хæдзармæ, æз цы хъуыддаджы тыххæй цæуын, уый дæуæн дæр æхсызгон уыдзæнис.
Басыл араст æмæ фæцæуы. Йæ мад баздæхт фæстæмæ æмæ гуым-гуым кæны йæхицæн:
- Нырма цы кæнон, куыд цæрдзынæн? Сывæллон схъомыл кодтон æмæ, гъе, ныр схæцыдис æмæ цæуы. Кæдæм цæуы, ницы йын зонын. Афтæ зæгъон: усгур цæуы исчердæм, уæд нырма æнахъомыл у. Иуыл ыл цæуы ссæдз азы, æндæр нæ. Цæй, йæ амонд хорз уæд. Цæмæдæриддæр цæуы – йæ амонд хорз æмæ ифтонг уæд, æмæ йын хæлар уæд мæ дзидзийы хуыпп, - æмæ ус йæ дзидзитыл хæцы.
Басыл цæуы. Кæм бæлæгътыл, фурдтыл æмæ стыр цæугæдæттыл дæр. Кæм дæттæ нæй, уым бæхтыл.
Фæнымадта Басыл цыппар æмæ ссæдз дынджыр цæугæдоны. Бахæццæ ис цалдæр боны фæстæ хурыскæсæнæн йæ рахис фарсы ‘рдæм стыр цæугæдоны былмæ.
Дæ бон нæу фалæмæ ахизай, кæд дæм Гуыдарæй нæ уа нысан. Гуыдар дæр, куыд Къаукъаз, куы-иу арвыста искæй хъуыддагмæ, уæд ын-иу йæ нысан лæвæрдта.
Æрфарстой Басылы доны былы чи лæууыдысты, уыцы бæлæгъты хъахъхъæнджытæ:
- Чи дæ, цавæр дæ, кæй æрвыст дæ?
Басыл сын загъта:
- Æз дæн мæгуыр лæг, рацыдтæн æмæ мæ фæнды иттæг хорз бакусон бæлæгъы уæлæ.
Æмæ иннæтæ йæ фæрсынц:
- Кæд дæ афтæ фæндыдис, уæд нæ хистæрæй, Гуыдарæй, нысан цæмæн нæ рахастай?
- Гуыдар дард ис æмæ æз та ам æввахс дæн æмæ цалынмæ Гуыдармæ ныццыдаин, æз æххормагæй амардаин.
Уый размæ бонты цалынмæ Басыл уырдæм бацыдаид, уалынмæ сын-иу дзæбæх бæлæгъ скъæрæг амардис.
Бæлæгъы кусджытæ лæппуйы бафæлвæрдтой æмæ загътой:
- Кæд æм Гуыдарæй нысан нæй, уæддæр куыд зыны – лæппу иттæг хорз зоны бæлæгъимæ архайын æмæ хорз бакусдзæнис.
Айстой Басылы сæхимæ кусынмæ. Фалæрдæм хизы æмæ ацырдæм дæр арæхсы, хорз нæ, фæлæ уæлдайдæр хорз.
Басыл куысты-иу куы вæййы, уæд-иу мæсыджы алыварс рацу-бацу кæны æмæ хъахъхъæны, бæрæг кæны, куыд бацæуа, кæцæй йæм ис бацæуæн æмæ куыд æнцондæр уыдзæнис мæсыгмæ бацæуын.
Басылы рæхджы бæлæгъты хистæрæй снысан кодтой, фæлæ Басылы хистæрдзинады мæт нæй. Уый онг уымæн йæ хъуыдыйы ис – рæсугъд Олгъа йæ къухы куыд бахауид.
Цæуынц бонтæ, мæйтæ, азтæ æмæ Басыл бирæ хорздзинад æмæ нывæзт сбæрæг кодта. Фæлæ йе ‘намонддзинад уый у, æмæ бæлæгътæ изæрæй нал кусынц æмæ æхсæвыгон бæлæгътæ-иу бауромынц мæсыджы ‘рдыгæй æмæ сын хъахъхъæнджытæ вæййы, мачи сæ аласа, мачи сæ суадза, ма сызмæлой.
Алы бæлæгъæн дæр йæ хъахъхъæнæг хицæнæй уыдис. Кæй зæгъын æй хъæуы, Басыл иттæг хорз сбæрæг кодта йæ фæнд.
Басыл мæсыджы хъахъхъæнджыты, Олгъайы хъахъхъæнджыты куыд сбæрæг кодта, афтæ сбæрæг кодта мæсыджы дуæрттæ дæр, уымæн æмæ дуæрттæ-иу куы бакодтой, уæд хъинц-хъинц кодтой æмæ æгас адæм, хъахъхъæнджытæ æмæ иннæ адæм дæр, мæсыджы алыварс чи цардысты, уыдон райхъал-иу сты.
Басылы къухы бафтыдис дæс барæны сой, уæрдæхтæ. Уæрдæхтæ йæ хъæуынц хъахъхъæнджыты бæттынæн.
Æмбисæхсæв куы ссис, уæд Басыл йæ куыстыл ныллæуыдис. Мæсыгæн йæ алыварс ис фондз хъахъхъæнæджы. Басыл йæхи баппæрста хъахъхъæнæгмæ, сбаста йын йæ къухтæ, йæ къæхтæ уæрдæхтæй.
Хъахъхъæнджытæ кæрæдзимæ дæрддзæф кæй лæууыдысты, афтæмæй ницы зонынц сæ кæрæдзийы ахсыны хъуыддагæн. Дыккаг хъахъхъæнæгыл дæр афтæмæй йæхи баппæрста æмæ уый дæр афтæ тагъдæй бабаста къахæй, къухæй. Сæ дыууæйы иумæ сбаста æмæ сын дзуры:
- Ма сыбыртт кæнут, æндæра доны уæ афтæ бастæй баппардзынæн.
Æртыккаджы дæр афтæ бабаста уæрдæхæй – къахæй æмæ къухæй. Дыууæ æмбалмæ йæ æрбахаста æмæ йæ уыдоныл бабаста, æмæ уымæ дæр афтæ бартхъирæн кодта.
Цыппæрæммæ дæр афтæ бахъуызыдис æмæ уый дæр бабаста, æрбакодта йæ æртæ баст æмбалмæ. Уый дæр уыдоныл бабаста æмæ йын загъта:
- Ма сыбыртт кæнут, æндæра уæ иууылдæр доны баппардзынæн.
Фæндзæммæ дæр бахъуызыдис, йæхи йыл баппæрста, сбаста йæ уæрдæхæй, æрбаласта йæ йе ‘мбæлттæм, бабаста уыдоныл æмæ уымæ дæр бартхъирæн кодта:
- Ма сыбыртт кæнут, æндæра уа доны баппардзынæн æмæ уым ныххуыдыг уыдзыстут.
Басыл сойæ байсæрста дуары зилæнтæ, ома, ма схъинц-хъинц кæна. Баст хъахъхъæнджыты,нæ баууæндыди йæ бæстытыл, мæсыджы кæртмæ баласта æмæ сæ фидар бабаста дынджыр зæронд бæласыл, кæцыдæр уыдис мæсыджы кæрты.
- Æгас цу, мæ амонд, - загъта Басыл чызгæн. – Æгъгъæд дын у ам ахæсты бадын, цæугæ!
- Чи дæ, цавæр дæ, кæцæй æрбатахтæ, чи дæ æрбауагъта ардæм, æви фæцагътай уыцы æппæт хъахъхъæнджыты, кæй тæригъæды бацыдтæ?
- Æз никæй тæригъæды бацыдтæн, æз никæйы нæ амардтон, æз мæхи адæмæн сфæхъау кодтон, мæ бон цы бауа, уымæй сын хъуамæ баахъаз кæнон æмæ зæрондмæ хъуамæ уон хосæн адæмæн. Кæс-ма дæхæдæг, ауал азы ахæсты бадыс, æмæ мæхи ауæлдай кодтон æмæ дæу хъуамæ фервæзын кæнон ацы ахæстæй. Нырма ды дæр сонт чызг дæ æмæ æз дæр нырма сонт лæппу дæн. Фæлæ мæм уыйас зонд ис, æмæ хъуамæ адæмæн балæггад кæнæм æз дæр æмæ ды дæр иузондæй, иу къухæй, иу фæндæй.
- Фæлæу ма, уæдæ, мæнæн мæ фыд иу байраг ныууагъта, ныр уый дæр хъомыл у махау æмæ уый дæр бафæрсæм.
Бæхмæ бацыдис чызг Олгъа æмæ йын зæгъы:
- Æрбацыдис мæм лæппулæг, нæ хъахъхъæнджыты иудадзыгдæр басаста.
Байраг дзуры:
- Уæдæ цæттæ кæн дæхи, ардæм чи ‘рбацыди, уый мæнæн барæгæн дæр сбæздзæнис æмæ дæуæн дæр мойæн. Гъеныр æрæджы мауал кæнут.
Чызг йæ фыдæй йын цы саргъ баззадис, уый рахаста. Ифтындзы Басыл байраджы.
Цалынмæ уый байраджы ифтыгъта, уæдмæ йын чызг рахаста, йæ фыд ын цы ныууагъта, уыцы нысан, æмæ йæ риуыл хуыйы. Ныррухс кодта талынг мæсыджы уыцы нысан, хурæй фыддæр.
Ацы ‘рттывдмæ цыма змæлын байдыдтой адæм, фæлæ чызг нысан батыхта цармæй хисæрфæны æмæ йæхи дæр бамбарзта кæрцæй, цæмæй сæ рухс мауал цæуа.
Бæхы раластой мæсыгæй, йæ уæлæ сбадтысты. Цыма змæлын байдыдтой адæм дæр, базыдтой сæ. Доны был ныллæуыдысты æмæ сын гæнæн нал уыдис. Бæлæгъгæстæ дæр сæ базыдтой.
Уæд сын бæх зæгъы:
- Ма тæрсут, чызджы рон æрбадарут мæ фындзы хуынчъытæм.
Чызджы рон бадардта Басыл бæхы фындзмæ. Бæх ныххуыррытт кодта æмæ фæндаг фестади доны уæлæ.
Басыл йæ астæумæ куы бахæццæ ис, уæд ныхъхъæр кодта:
- Абонæй фæстæмæ ацы ахизæн у Рон(1).
Агæпп ластой уыцы фарсмæ, фæлæ фæдис схъæр сты. Бæх сын дзуры:
- Ма тæрсут, фæстæмæ ма кæсут, уыдон мах нæ раййафдзысты.
Бæх гæпп кæны хохæй – хохмæ, быдырæй – быдырмæ, фæлæ хъусы фæдис тыхджынæй-тыхджындæр кæны. Фæдис уыди доны былы цæрджытæй, кæцытæн уыдис сæ хистæртæ (хъахъхъæнджытæ) Нарты цæуæтæй.
Бæх цæуы æмæ цæуы. Уæд сын бæх дзуры:
- Ма тæрсут.
Къаукъазы æфцæджыты кууы разындысты, уæд сын бæх ноджы дзуры:
- Доныл раст фæндаг.
Басыл æмæ Олгъа сæхи æрбаппæрстой Къаукъазы фидæрттæм. Уым æрхызтысты рæстæгмæ.
Гуыдар уарзта Хъырымы цæрын æмæ уым уыдис.
Гуыдарæн йæ зæрдæ аскъуыдис æмæ фæмардис, Олгъайы раскъæфт куы фехъуыста, уæд.
Гуыдарæн ноджы йæ зæрдæ уымæн аскъуыдис, æмæ уый дзæбæх зыдта Басыл лæппулæг кæй уыдис, адæм æй фылдæр кæй уарзынц æмæ, дам, мæн, Гуыдары, раппардзысты æмæ, дам, Басылы бауромдзысты Ирыстоны хистæрæй.
Йæхæдæг, уæлдæр куыд загътам, аразæндæттæ ницы фæуæлдæр кодта Ирыстоны.
Ноджы уымæн аскъуыдис Гуыдарæн йæ зæрдæ, æмæ йын загътой:
- Басыл, дам, Къаукъазы фидæрттæ æрцахста.
Басыл æрцахста Къаукъазы фидæрттæ æмæ уым æрцардис. Йæхи та расидтис хистæрæй Ирыстоны. Йæхицæн бинонтæн та расидтис рæсугъд Олгъайы.
Йæ фыццаг бонтæй Басыл разылдис адæмтыл, сбæрæг кодта, чи цы кусын зоны – æлвисын, хуыйын, тын уафын, æфсæнгарз аразын, кусæнгарз алыхуызон – æхсæвæй-бонæй бæрæг кодта.
Гуыдары рæстæджы иттæг фæстиау баззадис Ирыстон.
Басыл сарæзта кусæндæттæ – тын уафыны, кæрдтæ аразыны. Дзæбæх хæдзæрттæ аразын дæр байдыдта. Иу ныхасæй, Басыл тыхджын сфидар кодта Ирыстоны.
Басыл йæ нысан æрдæг мæйы хуызæн нысан, æхсæвæй-бонæй йæ рухс кæмæн калди, уый йæ риуыл дары, уымæй-иу базыдтой, Басыл, дам, æрбацæуы.
Олгъа æмæ Басыл цыма арвæй æртахтысты æмæ уырдыгæй æрхастой семæ айхуызæн цæттæдзинад алы куыстæн.
Олгъа йæ алыварс тымбыл кæны, бонæй-бонмæ фылдæр æмæ фылдæр кæны къуымбилæлвисджыты. Басыл цæуы æмæ амоны алцы куыст æфсæнгуыст, мигæнæн, куыд мидæггон мигæнæн, афтæ хæстон мигæнæнтæ аразын дæр, æрцытæ, кæдтæ, хуымæтæджы кæрдтæ. уæд нырма æхсаргæрдтæ нæ уыдис.
Ирыстоны алы фисынæй цæуынц кусджытæ æмæ сын лæгъстæ кæнынц:
-Айсут, дам, нæ кусæгæй. Мах дæр, дам, уын баххуыс кæндзыстæм паддзахадæн. Усæй æмæ лæгæй иууылдæр цыдысты.
Иттæг тагъд айхъуыстис алы ран – хуры скæсæнæй йæ ныгуылæнмæ, йæ рахис фарсæй йæ галиу фарсмæ – ома, дам, Ирыстоны уый хуызæн дæсныдзинад, дам, кæнынц æмæ, дам, тагъд иры тынæй сæхи æмбæрзын хъом систы. Алы раны дæр, иу кæронæй иннæ кæронмæ, тын уафджытæ фесты. Уый онг тын уафынц æмæ се ‘вæрæнтæ аразынмæ дæр не ‘ххæссынц. Фос бирæ, къуымбил бирæ, алцыппæт дæр, бæндæн дæр байдыдтой бийын. Ацы хъуыддагæн сæ амонæг у рæсугъд Олгъа æгас Ирыстоны сылгоймæгтæн.
Басыл йæ кусæндæтты афтæ бирæ аразы зæххы кусæн мигæнæнтæ æмæ зæххы куыст адæмæн бирæ фенцондæр ис.
Кæд сын разæй уыдис Царциатæй баззайгæ фыййаг, кæнæ цыргъ хъил, цæмæй-иу къахтой зæхх, ныр та сын уымæн фæзынди æфсæйнаг къахæнтæ, фæрæттæ: хуымты кусынц, тауынц. Сæ разæй цæуы Басыл. Куыд хуыздæр, куыд дзæбæхдæр æрзайдзæнис мæнæу, хор, нартхор. Садзы афтæ дыргъхæссæг бæлæстæ дæр æмæ адон æввахс куыд уой адæмтæм. Хъæутæ аразы, адæм кæрæдзимæ хæстæг куыд уой. Дынджыр хъæутæ, гыццыл хъæутæ, кæм куыд хъæуы, цæмæй адæм æввахс куыд цæрой кæрæдзимæ æмæ æххуыс куыд кæной кæрæдзийæн мидхъуыддæгты æмæ знæгты ныхмæ дæр, дзуапп дæттын сæ бон куыд уа знæгтæн.
Цалдæр азы рацыдис æмæ уый онг хойраг æрцыдис Ирыстоны æмæ нæм æндæр паддзæхтæ цыдысты ивынмæ, цы нæ сæм уыдаид, уымæй. Уыййеддæмæ, æндæр паддахадты адæмтæ дис кодтой Ирыстоны тынуафæнты æмæ къахæй-къухмæ фæсмын дарæсыл. Афтæ фæлыст уыдысты Ирыстоны.
Афтæ уыдис æмæ цармы дарæс дæр нæ аппæрста Басыл.
Рацыдысты цалдæр азтæ æмæ бæмбæджы тынтæм дæр ахызтысты, кæцы кусæндæттæ Гуыдары рæстæджы бафынæй сты. Рæзы дзы æрхуы, фæйнæг, бийынц ‘фсæйнагæй, æрхуыйæ хæдæттæ, аразынц æфсæйнагæй, æрхуыйæ худтæ, уæлæдарæстæ.
Уыдон цæттæ кодта зæнгтæн, кæнæ мид знæгтæ куы фæзыной, кæнæ æддаг знæгтæ, уыдонимæ тохæн цæттæ куыд уа. Иу ныхасæй, цыдæриддæр хъæутæ рæзы, гыццыл уа æви дынджыр, алы хъæуты бийы æфсæйнагæй хæдæттæ, худтæ, цæттæ дары йæхи мид æзнæгтæн æмæ æддæ знæгтæн, дзуапп сын куыд радта. Лидзынц æддагон паддзæхтæй адæмтæ æмæ цæуынц махмæ, Ирыстонмæ æмæ лæгъстæ кæнынц: мах дæр, зæгъы, айсут æмæ ацы ран цардæй мах дæр, дам, бафсæдæм, мах дæр, дам, базонæм сымах хуызæн куыст.
Рæзынц стыр хъæутæ, æхсæвæй райсоммæ куы акæсай, уæд хъæутæ ацарæзы. Сæ фылдæр хъæутæ доны былтыл. Стонгдзинад ферох ис адæмæй. Адæм дзурынц:
- Махæн нæ фыд Басыл, нæ мад та рæсугъд Олгъа, уыдон нын бирæ фæцæрæнт. Кувын дæр базыдтой æмæ нын нæ худинаг бамбæрстой æмæ нæм намыс стыхджын кодтой.
Кæд ма Къаукъазы Царциатæ хъомы цардау цардысты, уæд ныр та намысы цард æрхастой Басыл æмæ рæсугъд Олгъа.
Басыл йæхи цæттæ дары мид знæгтæм, уымæн æмæ уæддæр æм мæт ис, нæ сыл æууæнды, куыд мид адæмыл дæр, афтæ æддагон адæмыл дæр.
Басыл ахуыр кæны æгас Ирыстоны адæмы ирон кæрдзын кæнын æмæ алырдæм сæ æрвиты, цæмæй алырдыгæй фæныктæ æмæ чъизитæ ма уой сæ кæрдзынтæ æмæ дзæбæх кæной. Ацы хъуыддаджы тыххæй Ирыстоны Басылы нысан айстой æмæ уый хуызæн кæрдзын кодтой, куыд æрдæг мæйы хуызæн æмæ кæрдзынæн ном радтой – Басылы кæрдзын, дам.
Тутырты дыццæджы уый хуызæн кæрдзынтæ иу скæнынц, Басылы номы тыххæй. Йæ ном уыцы кæрдзынæн – Басыл. Басыл ирон лæгæн сфæлдыста ирон нуæзт – ирон бæгæны аразын.
Тутырты рæмысыдис Басыл хъазт, хъæлæй хъазт, кафт, зард аразын. Иу ныхасæй дæр, алы кафт, алцы зард, алцы хъазт – иууылдæр Басыл æрбахаста Ирыстонмæ.
Адæм нал зонынц фырцинæй цы кæной.
Басыл, æгас Ирыстоны хистæр, семæ хъазы хъæлæй, тохсийæ, семæ зары, семæ кафы. Иу ныхасæй дæр, Басыл, ирон адæмæн алыхуызон куыстытæ амоны, афтæ сæ алы хъазтæ, алы миты хъуыддагыл сæ рæвдз кæны, уæлдайдæр та рæсугъд Олгъа. Алы куысты мидæг, алы хъазты мидæг алырдæм зынынц æмæ æрттивынц Басылы нысан æмæ Олгъайы рæсугъддзинад. Сæ бæх дæр сын дзуры:
- Иттæг уæззау архайут, иттæг уæззау кусут, æндæра айхуызæн куыстытæй æмæ амындтытæй уæ цæрæн бонтæ сцыбыр кæндзыстут.
Дардыл хъуысы Басылы æмæ рæсугъд Олгъайы ном. Минтæй сæм цæуынц æмæ курынц, куыд сæ айса Басыл.
Хъæдæй сын дыргъы бæлæстæ ласын кæны æмæ сæ хъæуты алыварс садзын кæны, цæмæй сæ рæгъæды афоны сырдты къухы ма бахауой æмæ адæм пайда кæной.
Ахæм сырдтæ, куыд хуы, куыд арс, дыргъы бæлæстæ цъæл кæнынц, сафынц сæ æмæ адæм æнæпайда зайынц. Басыл дæр æмæ рæсугъд Олгъа дæр нæ рох кæнынц сæ кусæндæттæ, сæ гарзаразæнтæ, сæ тынуафæнтæ дæр. Уыцы ‘рдæм дæр тынг архайынц. Бирæты ахуыр кæнынц æмæ цæуынц æгас Ирыстоны, йæ иу кæронæй иннæмæ сæ æрвитынц.
Нæ арæнтæй æддæдæр чи цæрынц, уыдон хистæртæ æрвитынц, цæуынц сæхæдæг дæр, хæссынц нæм къуымбил, бæмбæг. Ирыстоны дæр зыдтой бæмбæг, фæлæ йæ пайда кæнын нæ зыдтой, цалынмæ Олгъа æмæ Басыл не ‘рбацыдысты. Къуымбил æмæ бæмбæг ивынц тынтыл, хъуымацыл. Иу тыныл дæсгай барæнтæ бæмбæг дæттынц. Æхсæвæй-бонæй нæ уафджытæ уафынц. Кæд æхсæв талынг вæййы, уæд-иу артытæ ссудзынц æмæ-иу æхсæвыгæтты дæр кусынц, нæ сæ фæнды баулæфын, афтæ зæрдиагæй æмæ цинæй кусынц ирон адæм.
Рацыдис цалдæр азтæ, мæйтæ, æмæ Басыл æмæ рæсугъд Олгъа æппæтæй сфидар кодтой Ирыстоны: куыд хæцæнгарзæй, дарæсæй, хæринагæй. Нал дзы фендзынæ Ирыстоны бæгънæг адæймаджы, чысылæй, стырæй – иууылдæр къуыд къахыдарæсæй: къогъодзи, æрчъи, цъар, афтæ уæлæйы дарæсæй сифтонг сты. Басыл æмæ Олгъа аразын байдыдтой, цæмæй ирон сылгоймагæн йæ дарæсы хатт ирон хуыз уыдаид: йæ риуыл æфтаугæ æгънæджытæ, йæ сæрыл рæсугъд къоппы хуызæн сæрыл кæнинаг.
Сызгъæрин дæр фæзындис Ирыстоны.
Басыл æмæ Олгъа аразын байдыдтой фидæрттæ, цæмæй адæм алы улæфты боны сæхи ирхæфстаиккой. Иу ныхасæй дæр, алы улæфты æнцойбоны-иу куы сцагътой дыууадæстæнон фæндыртæ, уæд-иу лæг афтæ æнхъæлдтаид, уæларвы адæм ис æмæ уыдон зарынц æмæ кафынц.
Уый æдде ма Басыл Иры фæсивæдæн сарæзта дугъ, кæцыйæ уыдон дæр сæхи ирхæфстаиккой.
Кæд Царциаты рæстæджы æвзæр арæзт бæлæгътæ уыдис, уæд Басыл уый хуызæн сыгъдæг рæсугъд æмæ рæуæгтæ-иу сарæзта æмæ фурды мидæг-иу бабаста дыууæ-æртæ бæлæгъы иумæ æмæ афтæ скъардта. Иугæйттæй-иу уагъта чысыл дæтты, дыууæтæ та – дынджыр дæтты, æртыгæйттæ та фурды мидæг-иу ацарæзта кæрæдзиуыл.
Алы ‘рдыгæй йæм цыдысты Басылмæ Ирыстоны æддæдæр цæрджытæ æмæ йын лæгъстæ кодтой, рауæй, дам, нын кæн дæ бæлæгътæ.
Сбонджын ис иттæг Ирыстон, фæлæ Басылæн йæ хорз зонд амонæг бæх рарынчын ис æмæ амардис.
Бирæ хъынцъым фæкодта Басыл, æгас Ирыстоныл дæр айхъуыстис, фæлæ Басыл радта ныфс йæхицæн, æгайтма хорз сахуыр сты, дам, мæ ирон адæм, ницы, дам, кæны, мæхæдæг, дам, сархайдзынæн.
Бирæ азтæ фæкуыста Басыл Ирыстонæн, фæлæггад кодта, æхсæвæй-бонæй нæ бафæлладис, фæлæ сын зæнæг нæ рацыдис Басылæн æмæ рæсугъд Олгъайæн.
Уымæй Басыл цин кодта, æхсызгон кодта, æмæ йæ адæмæй иунæг лæг дæр, иунæг сылгоймаг дæр йæ рæстæджы дзæппазы нæ бахауди.
Афтæ хорз куыстой, афтæ хорз рæзтис æхсæвæй-бонæй хъæутæ, æмæ Басыл йæхæдæг зылдис адæмыл æмæ сын бузныг дзырдта.
Ирыстоны арæнтæй æддæдæр цæрджытæ хистæртæ дæр цыдысты æмæ куырдтой Басылæй: æфсæдтæ нын радт, Басыл, мингæйттæ, кæд мах дæр, знæгтæ нын ис, басæттиккам уыдоны æмæ дæ адæмау хорз цæриккам. Дæуæн ис хорз хæцджытæ, æрхæсдзыстæм дын бæмбæг, къуымбил, сызгъæрин æмæ алцыппæт уый бæсты дын ратдзыстæм.
Басыл сын загъта:
- Мæ адæм цæттæ сты алцыппæтæй, тыхджын сты, ахæм тыхджын æфсад æгас дунейыл нæй. ме ‘фсаддонтæн ницы фæфидар уыдзæнис зæххы чъылдымыл, фæлæ мидæгæй мæнæн мæхицæн мæ адæм нырма ноджы хъуаг сты миды цардæй, хъуамæ сæххæст кæнæм.
Басыл тыхджын рынчын рацис. Йæ усæн, рæсугъд Олгъайæн, фæдзæхсы:
- Мыййаг, куы амæлон, уæд Ирыстоны дзæгъæлæй ма ныууадз.
Олгъа загъта:
- Æз дæуæн бирæ хатты дзырдтон: дæхиуыл фæцауæрд, фæлæ ды нæ бацауæстай нæдæр дæхиуыл, нæдæр мæныл. Кæд Ирыстонæн стыр пайда радтæм, уæддæр нырма афтæ зæрæдтæ не стæм, æмæ нæ Ирыстоны дзæгъæлæй ныууадзæм.
Басыл амарди.
Айхъуыстис æппæт Ирыстоныл æмæ ницыуал зонынц. Хъæутæ æмбырд кæнынц. Сæрбæгънæгæй сылгоймæгтæ цæуынц æмæ иронвæндаг кæнынц сæ кæрæдзимæ. Алы хъæуы дæр сау хуыз сахуырстой сæ бæмбæгæй тынтæ, хæдзæрттыл, бæлæстыл æрцауыгътой ацы тынтæ. Ай у Ирыстоны саударæн нысан.
Фондзсæдæ хатт мин минтæ цæрæг Ирыстон æнæхъæнæй баззадысты æнæнизæй æмæ сидзæрæй.
Ирыстонмæ хæстæг цы адæм цардысты, уыдон дæр афтæ скодтой сау дарæс Басылы мардыл.
Кæд Басыл тыхджын уыдис, уæддæр никæйы дæр тæрсын кодта, æмæ никæмæ дæр хæцгæ кодта æмæ уымæн æй уарзтой иннæ адæмтæ дæр.
Басылы быныгæдтой Къаукъазы æмæ нартийы фарс Къаукъазы фидæртты.
Басылы фæстæ Олгъа расидтис йæхи Ирыстоны хистæрæй. Йæ фыды æрттиваг нысан, йæ фыдæй йын цы баззадис, Басылы фæстæ йæхæдæг Олгъа бакодта йæ риуыл.
Ирыстоны кæрæттæй, Ирыстоны астæутæй цæуынц æмæ æрвитынц зондджын æмæ зондджын ус æмæ лæджы æмæ йын арфæ кæнынц Олгъайæн, æмæ йын ныфсытæ дæттынц:
- Амæй фæстæмæ ноджыдæр алы хъуыддæгтæ хуыздæр æмæ хуыздæр æххæст кæндзыстæм дæуæн. Кæд Басыл амардис, уæддæр мах хорз баххуыс кæндзыстæм дæуæн. Махæн бирæ ис Басылы ахуырдзинад æмæ бирæ баххуыс кæндзыстæм алы куыстæн дæр Ирыстоны.
Ирыстоны æддæдæр цыдæриддæр хистæртæ уыдысты, уыдон дæр æрвыстой сæ лæгтæ Олгъамæ, æмæ йын арфæтæ кæнынц:
- мах дынджыр бузныг стæм Басылæй – уыйхуызæн зæндджын цард кæй кодта, уый махæн дæр пайда уыдис æмæ махæн дæр æнцон уыдис. Мах ныфс ис, æмæ ды дæр афтæ цæудзынæ уыцы æгъдæуттыл, цы æгъдæуттыл цыдис Басыл. Æмæ махæн дæр нæ бон цы уа, уый дæуæн нæ бацауæрддзыстæм.
Олгъа йæ адæмыл зылдис æмæ сæ фæдзæхста:
- Зылындзинад, æвзæрдзинад мацы саразут. Мæ бон цы уа, уымæй архайдзынæн, æмæ Басыл цы кусæндæттæ ныууагъта æмæ æгъдæуттæ, уыдон фæхуыздæр кæнæм уемæ иумæ.
Цыдысты азтæ, цыдысты мæйтæ æмæ кусæндæттæй алыхуызон дзаума цæуын бонæй-бонмæ фылдæр æмæ хуыздæр цы кодта, уый йеддæмæ хъаджджын ницы кодта Басылы фæстæ Олгъайы руаджы.
Ирыстоны ахæм цæстæй кастысты Олгъамæ, афтæ йæ уарзтой æмæ сын Олгъа куы загътаид: иууылдæр, адæм, уæхи фурды бакалут, уæддæр фæсте ничи æрлæууыдаид.
Олгъамæ дзырд райхъуыстис: хурысксынæрдыгæй стыр доны былтыл хъуагдзинад ис.
Олгъа сын загъта:
- Бæлæгътæ æрæвæрут Ихыдоныл.
Йæ уæлæ гæрзтæ скодта, йæ нысан йæ уæлæ æрттивы Басылы мæлæты фæстæ. Сбадтысты, йемæ чи цыдис, йæ дæлдæртæ, æмæ Къуырма донмæ æрхæццæ сты. Къуырма доныл ноджы сæм баиу ис цалдæр бæлæгъы æфсæдтæй. Фурдмæ æрхæццæ сты. Фæндагыл алы ран сыл æмбæлынц бæлæгътимæ цæттæ æфсæдтæ.
Стыр донмæ бахæццæ сты. Дзæвгар йе ‘рдæджы онг куы бахæццæ сты, уæд Олгъайы бæлæгъ цæуылдæр сæмбæлдис. Олгъа йæ дæллæгтимæ фæдæлдон сты, фæлæ доны мидæг уæды адæм тынг арæхст уыдысты, куыд кæсæгтæ, æмæ бакалдысты донмæ. Олгъайы ма удæгасæй баскъæфтой доны уырмæ(2). Олгъа ма сын иу цалдæр ныхасы чфæрæзта æмæ загъта сын:
- Къаукъазы фидæрттæй, Нартийы фидæрттæй, Басылы фидæрттæй уæхи ма сисут. Ноджы сыл фидарæй æмæ фидарæй хæцут, æндæра фесæфдзыстут.
Адон куы загъта Олгъа, уæд амардис. Бирæ фæкуыдтой, йемæ чи уыдис, уыдон æмæ хъарджытæ кодтой:
- Нæ мад Олгъа, æнæ дæу ма цы кæндзыстæм. Чи ма нын уыдзæн мад ивæг. фæлæ мах иудадзыг кæугæ нæ кæндзыстæм. Æрмæст абон стæм хъыгдард, фæлæ дæ номыл Ирыстон зарджытæ кæндзæн йæ цæрæнбонты. Абонæй фæстæмæ хуры скæсæны стыр дон уыдзæнис нæ мад Рлгъа.
Абон дæр ма хуыйны уыцы дон нæ мад Олгъа.
Олгъайыл афтæ-иу зарыдысты:
Рæсугъд Олгъа хурыскæсæнæй,
Æстыр донæй
Рахъуыста хъуагдзинад;
Къаукъазы æфцджытæй ракастис
Æгас Ирыстонмæ –
Æмæ хурау ныррухс кодта æгас Ирыстон,
Зарджытæ кæндзыстæм дæ номыл,
рæсугъд Олгъа,
Рæсугъд Олгъа бæлæгътæ Ихдоныл
æрæвæрын кодта,
Йемæ сбадын кодта йе ‘ууæнк хæстæджыты,
Дардыл æрзылдис, дард фæндаг
банымадта,
Йæ мæлæт æрхаста хуры скæсæны
Æстыр донмæ,
Кæцыдæр хуыйны абон дæр рæсугъд
Олгъа. (3)
Цалдæр боны, цалдæр мæйы рацыдис, æмæ ацы зарæг айхъуыстис, ахæлиу æгас Ирыстоныл.
Усæй æмæ лæгæй иууылдæр зарыдысты ацы зарæг кæуыны бæсты, Олгъайы номыл, цæмæй Олгъайы ном макуы фесæфтаид Ирыстоны. (Стр.249-265).
1 Æндæр вариантмæ гæсгæ: Олгъайы роны хид у æмæ алцыппæт дæр цæуы ацы хидыл.
2 Уырм – кадæггæнæг æмбарын кæны куыд “остров”. (с.109).
3 Ацы зарæг, дам, дзуры кадæггæнæг, Ирыстоны æрæджыйы онг дæр уыдис. Ацы аргъау куы дзырдта Гуыцмæзты Хуху, уæддæр, дам, зарыдысты Олгъайы зарæг. Уый тыххæй, дам, зарыдысты, цæмæй Олгъайы ном маку фесæфтаид Ирыстоны.
источник: Царциаты таурагъта. Владикавказ, 2008. |
