Царциатæ ахæм рауадысты æмæ нал Хуыцауы зыдтой, нал дзуарæн куывтой, сæхиуыл фæхæцыдысты. Никæмæн баргæ кодтой, никæй нымайгæ кодтой.
Хуыцау сæм æрырвыста:
- Цы кæнут, Царциатæ, цæмæн фæдæх хæссут, æвиу уын æрхъуыдыйы аккаг дæр нал дæн?
Царциатæ загътой:
- Мах нæхицæн Хуыцау дæр стæм, мах нæхицæн æппæт дæр стæм, бирæ хорздзинадæй нын хай ницы бакодтат, уæ хорздзинады тæххæй махæй дывæр хорздзинад фæхъæуы. Искуы нын уæхи иу хатт уæддæр куы равдисиккат.
Хуыцаумæ хъыг фæкастысты Царциаты ныхæсты æмæ сын фыддæрагæн митæ байдыдта. Сæ бæх байраг нал ардта, сæ гъуг рæуæд нал ардта, сæ фысæн уæрыкк нал цыди, сæ дугъонтæ дугъы нал фæрæзтой, иуыл сын кæлгæ кодтой.
Царциатæ зæгъынц:
- Атыппæт Хуыцауы фæндæттæ сты. Цы фæнды нын кæнæд – ма басæттæм, цалынмæ нын йæхи иу æвдыст нæ ракæна, уæдмæ.
Хуыцау та фыдохдзинад æмæ йæ азардзинад фæфылдæр кодта. Царциатæн фос цæуæт кæнын куы нæуал уагъта, уæд Царциатæ фыддæр бырсын байдыдтой, фос никæмæн уагътой, истой тыхæй æмæ се ‘ххормагдзинады сафтой.
Уæд та Хуыцау дæтты басур кодта, ома Царциатæ дойныйæ мæлдзысты, ома кæд басæттиккой. Уымæй дæр та ницы рауад. Загътой Царциатæ:
- Цы фыддæр митæ кæнæт Хуыцау, ма басæттæм.
Царциатæ доны бæсты туг нуазын байдыдтой æмæ сырх уадул кæнын райдыдтой, сæхи доны хуыппы та сæ фосæн лæвæрдтой.
Хуыцаумæ та ацы хъуыддаг дæр æркасти хъыг æмæ сын сæ хуымты æхсæв кæрдинаг кодта, боны та цъæх æвзар уагътой.
Царциатæ загътой:
- Дыууæ хатты Хуыцауы бон нæ баци нæ басæттын, ма басæттæм ныр дæр.
Саджил фатфындзтæ(1) аразын байдыдтой æмæ-иу æхсæвыгон сæ хуымтæм рацыдысты Царциатæ, саджил фатфындзтæй æфсиртæ æхстой æмæ уымæй цардысты.
Хуыцауы бон та æртыккаг хатт дæр нæ бацис Царциаты басæттын. Уæд сыл стыр азар скæнын кодта, азар Царциатыл низ бафтыдта æмæ Царциатæн сæ устытæ ницы аххосæй сывæллон нал ардтой, ныххуысчъытæ сты.
Царциатæ тынгдæр смæсты сты. Хуыцауы ныхмæ сæ дуæрттæ бæрзонд æскодтой, зæгъгæ, кæннод Хуыцау зæгъдзæни, нæ хæдзарттæм цæугæйæ æмæ нæ хæдзæрттæй цæугæйæ нæ сæр Хуыцауæн фæгуыбыр кæнæм æмæ йæхицæй ныббуц уыдзæни.
Хуыцаумæ уый фыддæр хъыг æркасти. Царциатыл рын бафтыдта, уæддæр нæ састысты. Рынимæ дæр хæцыдысты. Уæд сыл зынджы бардуаджы бафтыдта ноджы æмæ сыл уый арт æсуагъта. Царциатæн сæ фылдæр басыгъди. Сæ бон цалынмæ уыди, уæдмæ æвæрдтой мæрдты сæ зæппæдзты, фæлæ зæппæдзтæ мардæй байдзаг сты.
Царциатæ ингæнтæ къахын байдыдтой. Бонæй æвæрдтой къæй, фæрстæм дæр афтæ, уæлийæ дæр къæй, стæй та уый уæлæ дæр мард йæ алыфæрсты къæйтæ æвæрдтой, æмæ та уый уæлæ дæр къæй æвæрд, афтæмæй-иу иу ингæны дæс-фынддæс зианы кæрæдзи уæлæ æвæрдтой, се ‘хсæн къæйтæ уыдаид, цыдис(2).
Боны фæстагмæ Царциатæн сæ бон ныгæнын нал уыдис æмæ-иу мæрдты фæрсæвæрд(3) акодтой, стæй сыл иу фæлтæр сыджыт æркалдтиккой æмæ та ногæй мæрдты фæрсæвæрд ракодтаиккой æмæ та сыджыты фæлтæр ногæй, афтæ хуызы се ‘ннæ æрдæг ныгæд цыди Царциатæн(4).
Чи ма сæ баззади, уыдон уæддæр нæ састысты. Уæд сыл зæхх фегом ис Хуыцауы зондæй æмæ сыл стыр лæсæн рацыди(5). Лæсæн тæвд лами æмæ тæвд дуртæ йæ разæй ласта. Чи ма уыди Царциатæй, уыдоны лæсæны быны кодта. Сæ мыггаг аскъуыди Царциатæн. Фæйнæрдæм ма лыгъдысты, фæлæ сыл тæвд дон лами сыджытимæ калдис æмæ куынæг кодтой. мыггаг æскъуыд фесты Царциатæ. Цалдæрæй ма аирвæзтысты Царциатæ. Уыдон уыдысты Едыса æмæ йæ авд фырты. Едысайы авд фырты иу ададжы куыд лыгъдысты, афтæ сыл дуртæ ракалдысты æмæ фесæфтысты. Уый адыл уыцы ададжы схуыдтой “Лигдонат”(6), ома лидзæг æфсымæрты бынат.
Едыса аззади иуварс æмæ загъта:
- Мах сæфæм, фæлæ нæ ном ам баззайæд.
Уый адыл Едыса кæдæм балыгъди, уыцы тъæпæн бынаты схуыдтой Едысайы номыл – Едыс(7), ныртæккæ Едыс цы хъæу ис, уыцы бынат.
Фесæфтысты уый адыл Царциатæ. Хуыцау сын йæхи уæддæр нæ равдыста, сæ ном баззади Едысы хъæуы. Ныр дæр сæ цæрæн бынат калактæ(8) хуыйнынц. (Стр. 273-276).
1 Саджил фатфындзтæ – ома, ахæм фæттæ, кæцытæ уыдысты саджил.
2 Царциатæй иу хай ныгæд у афтæ: бынæй къæй, фæрстæм – къæйтæ, стæй мард се ‘хсæн æмæ йæ къæйæ æрынбæрзынц. Уыцы къæйы сæрыл дæр та мард се ‘хсæн æмæ йæ алыфарс къæйтæ, стæй та къæйæ æмбæрст æмæ афтæ дарддæр. Алы ингæны афтæмæй дæс кæнæ фылдæр марды ис æвæрд.
3 Фæрсæвæрд – Царциатæн се ‘ннæ хай сты æнæ ингæнæй ныгæд. Фæрсæй фæрстæм-иу равæрдтой мæрдты, стæй сыл иу фæлтæр равæрдтаиккой, стæй та уыдон уæлæ ног фæлтæр æмæ та сыджыт ногæй.
4 Едысы аргъуан цы къуыппыл æвæрд ис, уый бын иууылдæр у стæгдар Царциаты мæрдтæй.
5 Едысæй Брытъаты хъæуы æхсæн уаддзæг у лæсæн. Ныр ыл хъæд æсхæцыд. Кæддæр Десы къахыр æмæ Хъелы цады уыд зæхх æстынд æмæ лæсæн байдзаг ис Едысæй Брытъаты æхсæн.
6 Лигдонат – ис Едысы хъæуы, зæгъынц легендæтæ, зæгъгæ, Едысайы авд фырты уым лæсæн ракалди æмæ фесæфтысты авд æфсымæры.
7 Едыс – Едаса уыд Царциатæй. Царциатæ куы сæфтысты, уæд ма сæ уый хæрз иунæгæй аирвæзти, балыгъди Едысы суары цурмæ, фæлæ йæ авд фырты куы бабын сты, уæд гæнах ацарæзта æмæ йæ гæнахы зæрдæскъуыд фæцис. Уыцы гæнах уыди Беджызаты къухы, уыд æртæ æддæгуæлæ. Фæлæ Беджызатæ удыгасæй бирæгъ куы бастыгътой, уæд аскъуыдысты. Иу ма сæ баззади æмæ йæ уый Мамитæн радта. Уыцы гæнахыл ныр Мамитæ хæдзар сарæзтой.
8 Калак – гуырдзиаг ном, амоны горæт. Царциаты бынат ныр дæр “Калактæ” хуыйны.
источник: Царциаты таурагъта. Владикавказ, 2008. |
