(вариант)
Хъансауби æмæ Хъамбодти – дууæ æфсымæры, цардысты Цегæны хъæуы кæрон (æссон хъæу).
Иухатт сæм Сохтатæй (Кæсæгæй) чидæртæ бацыди фæндагæй æмæ куырдтой кæрдзын, фæлæ дыууæ 'фсымæры кæсгон æвзаг нæ зыдтой æмæ кæсгæттимæ кæрæдзи нæ бамбæрстой. Кæсæг раздæхтысты фæстæмæ... Уый фæстæ дыууæ 'фсымæрмæ уыцы хъуыддаг хардзау æркасти, курындзинад æрæджиау бамбæрстой æмæ кæрæдзийæн уайдзæфтæ кодтой:
– Худинаг нын у кæсгон æвзаг нæ зонын...
Хъамбодти уыди кæстæр, Хъансауби та – хистæр. Хъансауби Хъамбодтийæн загъта:
– Цу æмæ уал ды сахуыр у кæсгонау дзурын, стæй та æз сахуыр кæндзынæн.
Хъамбодти бафарста:
– Æмæ кæмæ бацæудзынæн Кæсæджы?
– Хадохъцыхъоты авд афсымæрмæ, – загъта Хъансауби.
Хъамбодти ацыди Кæсæгмæ. Царди Хадохъцыхъотæм... Иухатт Усгенæй æрæрвыстой Хадохъцыхъотæм, рацæут, хорз уæ фенæм, зæгъгæ.
Хадохъцыхъоты авд æфсымæры, сæ хистæр хо Госæгъаимæ æрцыдысты... Куывд фæци æвдæймаг бон. Хъазт стынг. Хъазты мидæг Госæгъайы ничи амбылдта кафынмæ. Уæд Хъамбодти (уый дæр семæ æрцыд) рагæпп ласта æмæ æнæхъæн бон фæкафыд... Хойы æфсымæртæ Хъамбодтийæн загътой:
– Æгъгъæд каф, ныр цæуын хъæуы.
Æмæ рацыдысты. Фæндагыл æфсымæртæ сæ хойы сæ хъæбысты радыгай хастой. Уæд Хъамбодти дзуры:
– Мæнмæ дæр-ма йæ авæрут уæ хойы... – Æмæ йæм сæ хойы радтой хæссынмæ. Хъамбодти йæ бæхы ауагъта цæлхвæдыл, æнæ фæиуварс кæнгæйæ. Уæд æм хистæр дзуры:
– Цæлхвæдæй иуварс кæн, дæ бæх фæкæлдзæн...
Хъамбодти бæхыл схъазыд, фесхуыста йæ æмæ æд чызг Цегены бамидæг сæхимæ, йæ мады цур.
Мад загъта:
– Нырма æгæр æвзонг у; иу-цыппар азы уал æй бауадзын хъæуы æнæ 'внæлдæй.
Уыцы заманы хистæр æфсымæр Хъансауби уыди кæмдæр... Иу афоны Хъамбодти фæрынчын... Бонæй-бон фыддæргæнгæ цыди.
Мад загъта:
– Рынчын адзалы нысан у, æмæ ацы чызг цы фæуыдзæн?
Уæд Хъамбодти йе 'фсымæрмæ арвыста. Æмæ æрбацыд Хъансауби... Фæцин кодтой. Хъамбодти куы марди, уæд йæ хистæрæн загъта:
– Хадохъцыхъотæй дын æвзист лæдзæг æрхастон, нæма бæззы, фæлæ йæ афæдзы фæстæ райсдзынæ...
Æмæ амарди...
Азы фæстæ Хъансауби «лæдзæг» уынынмæ æрцыди... Уатмæ бакасти, слæууыди. Хъансауби чызджы куы ауыдта, уæд ныккуыдта:
– Цæйбæрц мæ уарзта Хъамбодти, мæнæ мын цы усаг æрхаста...
Йæхицæн æй ус скодта.
Госæгъайы хо Госæнагъуæ къуырийы фæстæ сси Елухтаг Темурухъы ус. (Елухт – кæсгон хъæу).
Госæгъайы бафæндыд йæ хо Госæнагъуæйы цур æрцæрын æмæ Хъансаубийы алидзын кодта уырдæм – Елухтæм. Хъансауби æмæ Темурухъ, æмсыйæхстæ уæвгæйæ, цардысты æнгом.
Хъансауби Госæнагъуæйы уынынмæ цыди арæх. Уыцы хъуыддаг Госæнагъуæйæн æхсызгон уыд æмæ-иу ын скодта хуын: синон æмæ гъолгунтæ (нуазæн æмæ хай).
Хъансауби-иу балцы куы цыди, уæд-иу ыл хъæу æрæмбырд сты... Бирæ йæ уарзтой, рæсугъд лæппу уыди...
Иухатт Темурухъ дæр балцы цæуын сфæнд кодта æмæ йæ хæдзар Хъансаубийы æвджид бакодта. Хъансауби Темурухъы фæстæ хæдзар арæх бæрæг кодта – алы бон дæр æм цыди æмæ-иу æй Госæнагъуæ æддæмæ нал уагъта – æхсызгон-иу ын уыди Хъансаубийы æрбацыд. Иуныхасæй, Хъансауби Госæнагъуæйы зæрдæмæ тынг фæцыд, æмæ ус сфæнд кодта Хъансаубиимæ фæуын иукъорд хатты, исты æхсызгондзинад бавзарын. Хъансауби усы фæнд бамбæрста æмæ йæм æппындæр нал бацыд. Уыцы хъуыддаг Госæнагъуæйæн тынг фæхъыг и, йæхимæ æгад æркаст...
Иухатт Темурухъ Госæнагъуæмæ æрæрвыста, фæцæуын, зæгъгæ. Ус дæр арвыста: «Мæнæ дæ хæдзар кæуыл бафæдзæхстай, уый мемæ иукъорд хатты фæци, батых мын кодта».
Темурухъ тынг смæстджын, фенкъард и. Хъансауби йын йæ размæ иу лæджы арвыста. Лæг æй бафарста:
– Цæуыл æнкъард дæ, Темурухъ?
Темурухъ хабар сæрæй бынмæ радзырдта. Уæд ын иу зæронд лæг загъта:
– Сылгоймаг æмæ бæхыл æууæнк нæй. Кæд Госæнагъуæйæн йæ дарæстæ фæсте скъуыдтæ уой, уæд ын батых кодта, æмæ уæд Хъансаубийы амардзыстæм; кæд разæй скъуыдтæ уой, уæд ацы хабар мæнг у...
Æмæ уæдмæ Хъансауби дæр Темурухъы цурмæ схæццæ. Бирæ фæцин кодтой... Ныццыдысты. Темурухъ йæ усы асгæрста æмæ хабар мæнг разынд. Темурухъ Хъансаубийæн арфæ ракодта. Æхсæвы Темурухъ сарæзта хæрд, нозт бирæ. Уæд ус Хъансаубимæ нуазæн дæтты.
Хъансауби йæ исы æмæ зæгъы:
– Темурухъ! Ацы нуазæныл марг конд ис, фæлæ йæ уæддæр нуазын, – æмæ йæ фæцæйнызта иууылдæр, фæлæ йæ Темурухъ нал бауагъта.
Æрцыди сæхимæ Хъансауби. Уæдæй фæстæмæ йыл низ стыхджын. Йæ сæр лæгуын кæнын байдыдта, нал бæззыди лæг. Хосгæнæн ын нæ уыди. Уæд иухатт йæ бæхыл бабадт æмæ рацыди: «Кæнæ мæлгæ, кæнæ хъуамæ искуы сдзæбæх уон.» Адæм ыл фæкудтой...
Уæд æндæр ран царди иу рæсугъд чызг. Уый рагæй хъуыста Хъансаубийы кой æмæ йæ фенынмæ тынг бæллыд. Æрæвæрдта авд фæндагыл хъахъхъæнджытæ фæрсынмæ.
Хъансауби бирæ фæцыди; фæстагмæ бафтыди иу фыййæуттæм. Фыййæуттæ йæ куы базыдтой, уыд чызгмæ фæхабар кодтой. Чызг Хъансаубийы йæхимæ æрбакæнын кодта... Хъансауби йæ хабар ракодта. Чызг ын загъта:
– Кæд мæ ракурдзынæ, уæд дæ сдзæбæх кæндзынæн.
Хъансауби сразы.
Чызг æм зилын байдыдта... Æмæ Хъансауби сдзæбæх и. Цардысты, æмæ сын райгуырди чызг.
Хъансаубийæн йæ зæрдыл лæууын байдыдта йæ хæдзар, йæ ус, æмæ йæ дыууæ чызджы – Госæнайхо æмæ Хуынайхо. Мæллæг кæнын байдыдта. Иу бон сæм фæцæуын фæнд скодта. Уæд ын ус загъта:
– Цу, фæлæ афæдзмæ куы нæ фæзынай, уæд дыл дæ низ ногæй сыстдзæн.
Афæдз ахицæн. Нæ зыны Хъансауби. Ног фæрынчын. Гæнæн куы нал уыд, уæд йæ ус æмæ йæ дыууæ чызджы уæрдоны сæвæрдта æмæ араст йæ дыккаг усмæ. Дыккаг ус, Хъансауби æд бинонтæ ссæуы, уый куы базыдта, уæд æм хæйрæджы бæхджыны хуызы рарвыста йæ размæ:
– Ма ма хон дæ бинонты! Ус исæг æмæ уд исæг æмхуызон сты, – абырджытæ дын дæ усы куы исой фæндагыл, уæд мæлынмæ æвгъау дæ. Ма цу, – загъта йын хæйрæг.
Фæлæ Хъансауби уæддæр рацыд. Схызти Бештауы хохы сæрмæ. Йæ ус æмæ йæ чызджытыл хъадамантæ сæвæрдта æмæ ацыди йæ дыккаг усмæ. Госæгъа йæхи хоста æмæ хъарæг кодта:
– Тæхуды, мæ тæригъæдæй Бештауы къуылдымыл цæстысыджы суадон куы рацæуид...
Æмæ рацыд æцæг дæр суадон. (Ныр дæр ма уым ис уыцы суадон, хонынц æй «Госæгъай суадон»).
Уæд иу цуанон æрбафтыди сæ цурмæ. Госæгъа йын хабар радзырдта. Цуанон сæ суæгъд кодта...
Радзырдта йæ Будайты Мæза, июль, 1940 аз, Цыкола. Ныффыста йæ Цæрукъаты Алыксандр Ибрагимы фырт.
ЦИГСИИ-йы архив, фольклор № 110, папкæ 88, ф. 17.
Ирон адæмон сфæлдыстад. Дыууæ Томы. Фыццаг том. / Сарæзта йæ Салæгаты З. – Дзæуджыхъæу: Ир, 2007 – 719 ф.
при использовании материалов сайта, гиперссылка обязательна |
