(Вариант)
Бориатæ æма Æхсæртæгкатæ сæ дуйнебæл дæр кæрæдзей хæтдзæ нæ федудтонцæ, æма, зæгъуй, йеу кæми адтæй, уоми бабæй истухтæнцæ, æма Бориатæ Æхсæртæгкати бундзагъд никкодтонцæ. Рамасийервазтæй айдагъ йеу зæронд лæг, Уæрхæг, зæгъгæ, æма сæ силгоймæгтæй йеу, уæззауæй æ цæгатмæ адтæй, уотемæй. Нур уогæ дæр Багъодз-æлдари кизгæ адтæй. Уæрхæгбæл Бориати хъал фæсевæд сæ хъалдзийнадæ калдтонцæ. И ностæ к 'адтæй, уомæн ба, зæгъуй, æвæдзи, Хуцауæй æхецæй дзурд адтæй, æма ин дууæ рæсугъд лæхъуæни фаззæнттæ райгурдæй, 'ма сæбæл нæмттæ исæвардтонцæ Æхсар æма Æхсæртæг.
Нур Багъодз-æлдарæн ба æ дзæхæрадони йеу бæласæ адтæй æма изæрæй тала рафтауидæ, æхсæвæ ба радзæгæрæг кæнидæ, сæумæ ба фæткъутæ æгъзæлун райдайиуонцæ. Уæд бæласæбæл цидæр багъомпал æй æма 'й æхсæвæ ба бахуæридæ. Багъодз-æлдар гæс ниввæридæ, сæумæ ба ин æ сæр ракъуæридæ – соми ракодта, ка 'й нæ бафæраза гъæуай кæнун, уомæн æ сæр къуæрдзæнæн, зæгъгæ. Æма 'й, зæгъуй, гъæуай кæнун ба неке фæразта.
Уалдæнги и дууæ битдзеуи, рацæппо-лæппотæ 'нцæ, æма йеу изæр ба Æхсар Багъодз-æлдари нæбал уагъта, аци æхсæвæ нæ бæласæ æз гъæуай кæнун, зæгъгæ.
Йе ба ин загъта:
– Ма кæнæ, нæ 'й бафæраздзæнæ багъæуай кæнун. Æз ба сомигонд дæн, æма мин мæхе фид ма хуæрун кæнæ.
Цидæр адтæй, уæддæр Æхсар нæбал ниллæудтæй. Æхсæвæ рацудæй æма бæласи буни циргъ къуæцæлтæ никъкъуæрдта, æма, зæгъуй, ку рарæхцидæ, уæдта æ сæр циргъ къуæцæлбæл не 'ркъуæридæ æма, зæгъуй, уотемæй æхемæ хуссæг хæстæг нæ уагъта.
Йеу афони ба æртæ бæлæуи æртахтæй æма бæласи сæрбæл бабадтæнцæ. Æхсарæ дæр сæ фехста, æма сæ йеу фæццæф æй, уотемæй фæттахтæнцæ.
Сæумæ ба, зæгъуй, унаутæ уосæ Багъодз-æлдармæ бадзурдта:
– Ракæсæ, уæртæ нæ бæласæ дессаг зад æркодта, – зæгъгæ.
Йе дæр, зæгъуй, рацудæй, æма Æхсарæ, бæласи буни ибæл фæткъутæ æрæгъзалдæнцæ, уотемæй хустæй. Æма 'й йеци хусгæй æ къохтæбæл æрбахаста, уæддæр не 'ригъал æй. Гъема, уæдта, зæгъуй, æригъал æй, дууæ цауæйнон куййи райста æма, бæлæути фæдбæл, тоги тъинккитæ куд амудтонцæ, уотæ цæун райдæдта, æма, ци фæххаттæй, Хуцау æхуæдæг зонуй, уæдта, устур уорс уобаймæ бахъæрттæй.
Баймæцудæй æма дин уоми ба зæронд лæг æма уосæ, сæ кизгæ æ уодæй гъазта æ хуссæни, уотемæй сæ баййафта.
– Ци кæнуй аци кизгæ, цæмæй сæйуй? – зæгъгæ, сæ бафарста.
Йетæ ба ин загътонцæ:
– Лæхъуæн нин н 'адтæй, кизгуттæй уæлдай, гъема нин кæцæйдæр фæткъутæ æрхæссионцæ, æма уомæй ку бахуæрианæ, уæд нæ цæститæй искæсианæ. Нур ба дууæ бони цæуй, уæдта атæ фæцæй, æма уобæл хъурмæ кæнæн.
– Æма æ незæн неци хуасæ йес?
Йетæ ба ин загътонцæ:
– Бæргæ ин йес хуасæ: æ гъæдгин æхе тоги тъинккæй исæрст ку æрцæуидæ, уæд исдзæбæх уидæ, – зæгъгæ.
– Мадта йе ба зин нæй, – зæгъгæ, загъта Æхсарæ, æма æ кисæй тоги тъинккитæ исиста æма сæйги гъæдгин байсарста. Йеци фæдбæл и кизгæ æ мадæй райгурæгау фестадæй; мадæ æма фидæ уой ку фæууидтонцæ, уæд загътонцæ:
– Нæ кизги нин адзалæй фæййервæзун кодтай, гъе нур ба 'й, æвæдзи Хуцау дæуæн исаккаг кодта æма дин Хуцауи лæварæй нæ лæвар фæууæд, – зæгъгæ.
Æхсарæ дæр ма Хуцауæй хуæздæр ци ракурдтайдæ, æма уоми цæрун райдæдта. Бонæ цауæни фæццæуидæ, изæрæй ба сирди марди хæтдзæ æриздæхидæ. Йеу рауæн ба, зæгъуй, уæхæн ком адтæй, æма имæ цауæйнон ку бацæуидæ, уæд фæстæмæ нæбал æздахтæй. Æма йеу бон кæми адтæй, уоми Æхсарæ йеци коммæ фæццудæй æма ку бахъæрттæй, уæд ку никкастæй коммæ, уæд, сирдтæ ка адтæнцæ, йетæ мудибиндзитау æзмалдæнцæ. Уоддæр бацудæй, æма уоми ба йеу гъæуанз æ разæй ралæуирдта. Æхсарæ дæр æй фехста, æма и гъæуанз йеу лæгæти размæ низзилдæй. Ниймæцудæй, байгъуд кодта, уæдта лæгæти устургомау бандзарста æма, æхецæн фезонгутæ куд кодта, уотæ рæхги ба имæ йеу уосæ, æ йеу æнсур дæларв, иннæ ба уæларв, уотемæй гъæртæгæнгæ æрбацудæй:
– Мæ фонс мин цæмæн марис? – зæгъгæ.
Æхсарæ ба имæ дзоруй:
– Хуарз уосæ, гъæр ма кæнæ, дæу фонсæй нæй, фал æй Хуцауи раттæггаг, 'ма медæмæ рацо, мах ба Хуцауи раттæггагæй ести бахуæрæн.
– Æма мæбæл дæ куйтæ фæххуæцдзæнæнцæ.
– Ма тæрсæ, мæхуæдæг сæ ку нæ хуæцун кæнон, уæд дæбæл нæ фæххуæцдзæнæнцæ.
– Мадта сæбæл мæнæ мæ дзигкой халæ багæлдзæ.
Æхсарæ дæр сæбæл дзигкой халæ багæлста. Уæдта бабæй уосæ уотæ:
– Дæ топп мæбæл феваст уодзæнæй, – зæгъгæ, – æма уобæл дæр мæнæ мæ уæдæртæ ракæнæ, – зæгъгæ.
Æма бабæй Æхсарæ уой дæр, куд ин загъта, уотæ бакодта. Гъема уæдта уосæ дæр фæммедæгæй, гъема фезонгутæ йеу гæлстæй æ гъæлæси багæлста.
– Гъей, Хуцауи раттæггаг æнæраковгæ кутемæй хуæрис? – зæгъгæ имæ дзоруй Æхсарæ.
– Дæхе дæр дин бахуæрдзæнæн, – зæгъгæ ибæл фæгъгъæр кодта æма, зæгъуй, фæгъгъæбесæй æнцæ, æма и уосæ æ суйнæй буйнагин цъæфсæ фелваста, Æхсарæ дæр бæргæ фæгъгъæр кодта: «Уист, мæ куйтæ», – зæгъгæ, фал дзигкой халæ куйти хъуртæбæл æфсæнрæхис фестадæй.
– Мæ топп, цæвæ 'й! – æма уæдæртæ топпи цъухбæл куронфидтæ фестадæй. Уæдмæ ба 'й и уосæ дæр буйнагин цъæфсæй æркъуæрдта, æма Æхсарæ йеци рауæн цавддор фестадæй.
Нур дууæ æнсувæри кæрæдземæй ку хецæн кодтонцæ, уæд, зæгъуй, Æхсарæ Æхсæртæгæн ниффæдзахста:
– Сагъæдахъи фат рауадзисæ, æма уæлæмæ тогкалгæ ку рандæуа, фæстæмæ ба дæмæ æхсиркалгæ ку æриздæха, уæд мин мацæмæй тæрсæ; на ма дæмæ фæстæмæ тог калгæ ку æрцæуа, уæд уой зонæ, æма мæбæл цидæр бæлах æрцудæй, æма дæ лæгигъæдæ æма дæхуæдæг.
Гъема, зæгъуй, йеци бон ба Æхсæртæг сагъæдахъи фат ку рауагъта, уæд имæ фæстæмæ тогкалгæ æриздахтæй.
Мадта ами ба цидæр бæлах йес, зæгъгæ, æма йе дæр дууæ егари раскъафта æма рандæй. Ци фæххаттæй, Хуцау æхуæдæг зонуй, уæдта йе дæр йеци уобаймæ бафтудæй. Æма дууæ æнсувæри уотæ æнхузон адтæнцæ, æма 'й Æхсарæ æнгъалдтонцæ; изæрæй ба ин уат никкодтонцæ, æма, зæгъуй, Æхсари уосæ дæр æ фарсмæ ниххустæй. Йе дæр кард исласта æма 'й сæ астæу ниввардта.
Сæумæ ку 'рбонæй, уæдта, неци син загъта, уотемæй рандæй. Æма уой дæр Хуцау йеци коммæ бахаста. Уомæн дæр бабæй гъæуанз æ разæй ралæуирдта, фæййæхста, æма бабæй йе дæр йеци лæгæти размæ низзилдæй. Гъæуанзи мард бафснайдта æма, фезонгутæ куд фунхта, уотæ бабæй, и уосæ к 'адтæй, йе фæззиндтæй æма бабæй æхе гъæртæгæнæг искодта.
Æхсæртæг дæр имæ дзоруй:
– Дæ гъæр кæнун ниууадзæ, фал медæгмæ рацо. Мах ба Хуцауи раттæггагæй исковæн, – зæгъгæ.
– 'Ма мæбæл дæ егæрттæ фæххуæцдзæнæнцæ.
– Ма тæрсæ, неци дин кæндзæнæнцæ.
– Мадта сæбæл мæнæ мæ дзигкой халæ багæлдзæ.
Йе дæр дзигкой халæ райста æма 'й артбæл багæлста. Æма дзигкой халæ артбæл ку сцæх-цæх кодта, уæд æй уосæ фæрсуй, цæй цæх-цæх æй йе, зæгъгæ. Йе ба ин уотæ:
– Мæнæ фезонгути цæх-цæх æй, – зæгъгæ.
– Дæ топп мæбæл феваст уодзæнæй, æма уобæл дæр мæнæ мæ уæдæртæ бакæнæ, – зæгъгæ.
Йе дæр бабæй уæдæртæ 'рбайста 'ма 'й къоли разилдта.
– Цæй гæбар-губур æй йе? – зæгъгæ 'й фæрсуй и уосæ. Æхсæртæг ба ин загъта:
– Дзæбодуртæ бæрзæндтæмæ рæдæхсунцæ æма дортæ зелунцæ, æма, æвæдзи, уой гъæр æй, – зæгъгæ.
– Мадта хуарз, – зæгъгæ æма, и уосæ к' адтæй, йе фæммедæгæй. Æма æхсæрфæмбæлттæ йеци хузæнæй æ гъæлæси рауагъта.
– И-и, Хуцауи раттæггагæй æнæ раковгæ куд хуæрис? – зæгъгæ ибæл фæгъгъæр кодта.
– Дæхе дæр ма дин бахуæрдзæнæн! – зæгъгæ, 'ма фæгъгъæбесæй æнцæ.
– Уист, мæ дууæ йегари! – зæгъгæ, фæгъгъæр кодта Æхсæртæг, æма дууæ йегари æ къахи скъелти рафедар æнцæ.
– Мæ топп, цæвæ 'й! – зæгъгæ, æма ибæл, топп к' адтæй, йе дæр фехста.
Уосæ æ уодæн куд нæ фæттарстайдæ æма корун райдæдта:
– Мæ уод де 'уазæг, маргæ мæ ма ракæнæ, – зæгъгæ.
Йе ба ин загъта:
– Ме 'нсувæри дæр мин ду рамардтай 'ма мин æй тагъд иссерæ.
– Мæнæ мæ суйни буйнагин цъæфсæ æма си уæртæ йеци цавддор æркъуæрæ.
Йе дæр, куд ин загъта, уотæ ракодта, æма Æхсарæ æ мадæй райгурæгау фестадæй. Гъеуæдта ма си, зæгъуй, æнæуой дæр берæ адтæй уæхæн цавддортæ, æма уони дæр буйнагин цъæфсæй æркъуæрдтитæ кодта, æма, зæгъуй, дуйней адæмæй байдзаг æй.
Уосæмæ ба баздахтæнцæ æма 'й йеци рауæн листæг къуæхтæ никкодтонцæ, уотемæй рацудæнцæ, æма фæстæмæ ку рахъæрттæнцæ, уæд си, сæ сиахс ка адтæй, уой нæбал æвзурстонцæ. Æхсæвæ и уосæ, ке си хæтдзæ цудайдæ, уой бæрæг нæ зудта, гъема уæдта цирагъ райста æма æ уатмæ рацудæй. Æхсарæ дæр æ фæдбæл рацудæй æма, æхсæвæ хусгæ ку кодтонцæ, уæдта и уосæ кæрдæн æриста æма 'й Æхсарæй æхе астæу ниввардта.
– Цæмæн æй æвæрис, – зæгъгæ, фæрсуй Æхсарæ дæр.
Йе ба ин загъта:
– Мадта ду ба йеу æхсæвæ нæ астæу кард цæмæн ниввардтай?
Йеци адæбæл Æхсарæ йе 'нсувæрбæл фæггурусхæй.
Сæумæ ранæхстæр æнцæ сæхемæ, æма Æхсарæ йе 'рвадæмæ фесинмæ кæсун райдæдта. Æхсæртæг дæр æй куд нæ балæдæрдтайдæ æма ин загъта:
– Ду мæбæл ци гъуддагæй сек кæнис, уомæй мæ уод кæдзос æй.
На нæуадæр, Æхсарæй ку нæ æруагæс кодта, уæдта йе дæр æ сагъæдахъ æрбайста æма загъта:
– Йа дуйней искæнæг йеунæг Хуцау, кæд мæ уодмæ, ду мæбæл цæмæй сек кæнис, уомæй йести хъæртуй, уæд аци сагъæдахъи фат уæлæмæ дууемæй рандæуæд, фæстæмæ ба йеуемæй æрæздæхæд æма мæн сæри ниххæссæд, нама, кæд мæ уод кæдзос æй, уæдта уæлæмæ йеуемæй рандæуæд, фæстæмæ ба дууемæй æрæздæхæд æма нæ дууей сæрти дæр ниххæссæд.
Сагъæдахъи фат рауагъта, æма уæлæмæ йеуемæй рандæй, фæстæмæ ба дууемæй æрæздахтæй, 'ма сæ дууæ дæр йеци рауæн фæммардæнцæ.
Æхсари уосæ дæр æ бицъинæг бæргæ фескъудта, мæнгæттæй ибæл сек кæнис, зæгъгæ, фал Æхсарæй уæддæр нæ баруагæс æй. Ци ма кодтайдæ нур, æхецæн ба сувæллон æ губуни бафтудæй, æма уотемæй фæстæмæ æ фиди хæдзарæмæ æрдеуагæгæнгæ æриздахтæй.
Ци ибæл рацудæй, уæдта æ афонæ æрхъæрттæй, æма ин дууæ лæхъуæни фаззæнттæ райгурдæй, æма сæбæл нæмттæ исæвардтонцæ Уорæзмæг æма Хæмиц. Ку рацæппо-лæппо æнцæ, уæд йеу кæми адтæй, уоми ба нихæси кедæр хæтдзæ рахилæнцæ, æма син рафедис кодта:
– Кæд уойбæрцæбæл тухгин айтæ, уæд уæ мадирвадтæлтæмæ ма цæретæ, фал уæ муггаг байагоретæ, – зæгъгæ.
Дууæ битдзеуи мæтъæлæй æрбаздахтæнцæ æма сæ мади нæбал уагътонцæ Хуцауи барæбæл:
– Зæгъæ нин, нæ муггагæй ма йесгæми къабазæ байзадæй æви нæ?
Сæ мадæ ба син загъта:
– Сумахæн æнагъомæй уой уæ зæрди ка æрæфтудта, уомæй Хуцау ма сарази уæд. Уæ муггагæй ма байзадæй йеу зæронд лæг, Уæрхæг, цæргæ кæнуй йеци рауæн æма йеци рауæн, – зæгъгæ. Гъуддæгтæ куд адтæнцæ, уони син кæрæй-кæронмæ æрдзурдта.
– Мадта махæн уой æнæ байагорун нæййес, – зæгъгæ, загътонцæ дууæ лæхъуæни. Сæхе исрæвдзæ кодтонцæ æма рацудæнцæ Уæрхæги агор.
Уæрхæг нихæси бадуй, уотæ рæхги ба дæллæй дууæ бæхгини, байраг бæхтæ сæ буни кафтонцæ, уотемæй сæ сæртæй гъазгæ иссудæнцæ. Сæ йеу, зæгъуй, бæх æхсæй æрцавта æма, Уæрхæг æхси гъæр ку райгъуста, уæд æ бадæнæй рауæлæй æма нихæси адæммæ дзоруй:
– Йе кæми дæр æй, уæддæр Æхсæртæгкати æхси къæрцц адтæй.
Нихæси бадæг адæм ибæл ходæгæй рахъантæ 'нцæ.
– Æхсæртæгкати дзилагæ раги исæскъудæй, амæн ба ма Æхсæртæгкати æхси гъæр уæддæр æ гъоси цæуй, – зæгъгæ, ибæл хъал адæм ходæгæй сæхе æфсастонцæ.
Уалдæнги дууæ бæхгини нихæси бадгути цормæ æрбахæццæнцæ æма фæрсунцæ:
– Ами Æхсæртæгкати Уæрхæг кæми цæруй? – зæгъгæ.
– Уæрхæг ба æз дæн, – зæгъгæ, зæгъуй зæронд лæг; сæ размæ рацудæй.
Дууæ лæхъуæни Уæрхæгбæл ниццийнæнцæ, уæдта ин загътонцæ:
– Кæд ма Æхсæртæгкатæй йеу тохона йесгæми байзадæй, уæд нæ уордæмæ хонæ, – зæгъгæ.
Æма сæ йе дæр рахудта. Ка æрихæлдтитæй, йеу уæхæн хæдзарæмæ сæ бахудта, а уин мæ хæдзарæ, зæгъгæ. Йетæ дæр, зæгъуй, февналдтонцæ æма йеци медæхсæвæ хæдзарæ æрбарæвдзæ кодтонцæ, раст æй, зæгъуй, мæнæ авгау исæрттевун кодтонцæ. Гъе ма уой фæсте бабæй син цæрунтæ райеудагъæй, æма Æхсæртæгкатæ нæуæгæй устур муггаг иссæнцæ.
Радзырдта йæ Хъараты Мырзабег. 28 август, 1933 аз, Лескен. Ныффыста йæ Цъеуты Израил.
ЦИГСИИ-йы архив, фольклор № 20, папкæ 261, ф. 40–49.
Ирон адæмон сфæлдыстад. Дыууæ томы. Фыццаг том. / Сарæзта йæ Салæгаты З. – Дзæуджыхъæу: Ир, 2007 – 719 ф.
при использовании материалов сайта, гиперссылка обязательна |
