12. Ус æмæ лæг (аргъау).
Цардысты раджы ус æмæ лæг. Уыдонæн уыдис иунæг чызг. Ус фæрынчын и æмæ æрбадзырдта йæ лæгмæ æмæ йæм радта йæ дзабыр æмæ æнгуырстуан æмæ йын ныффæдзæхста: Хъусыс, ацы дзабыр æмæ æнгуырстуан кæмæн бæззой, уымæй æндæр-иу макæй ракур, æз куы амæлон, уæд.
Ус амарди, æмæ лæг ус курыныл ныллæууыдис. Усы дзабыр рахæсс-бахæсс кæны, фæлæ дзабыр никæмæн бæззы. Сæхимæ куы 'рцыди, уæд æй йæ чызджы къахыл акодта, æмæ йын разынди йæ тæккæ аккаг. Уæд ын лæг афтæ зæгъы:
- Цæй, æмæ дæ мæхицæн ус' скæнон. Чызг дисæй амарди:
- Уый та куыд, искуы ма чызг йæ фыдмæ смой кодта?!
Уыйадыл та лæг йæ дзабыр рахæсс-бахæсс кæнын байдыдта. Куы йæ иуы къахыл акæны, куы та иннæйы къахыл, фæлæ нæй, дзабыр никæмæн бæззы. Фæстагмæ та йæ йæ хæдзармæ 'рхаста æмæ та йæ йæ чызджы къахыл акодта æмæ та — йæ аккаг. Бадзырдта та йæм фыд:
- Цæй æмæ дæ мæхицæн ус скæнон. Уæд ын чызг загъта:
- Уæдæ мæ кæд нал уадзыс, уæд дын æз цы зæгъон, уый бакæн æмæ дын гъе уæд бакомдзынæн.
Хорз, зæгъгæ, йын лæг загъта. Чызг ын загъта:
- Уæдæ ахæм хæдзæрттæ сараз, æмæ авд æддæгуæлæйы чи уа, стæй дзы уæд ахæм æмбæхсæнтæ — марынмæ дæм исчи куы 'рбацæуа, уæд дæ кæм бамбæхсон.
Лæг сарæзта хорз хæдзæрттæ æмæ дзы астæуæй суагъта стыр хъæдын труба. Чызг дæр йæ фыдæн бакуымдта æмæ уыцы ран цæрын байдыдтой. Фæцардысты бирæ.
Иу бон куы уыди, уæд лæг кæдæмдæр ацыд, æмæ чызг йæхи бирæгъы цармы стыхта æмæ уыцы трубайы 'сбырыди. Лæг сæхимæ куы 'рцыди, уæд хæдзары къуымты разил-базил кæны, чызджы агуры, фæлæ нæй, чызг никуыуал ис. Æрдиаг кæны, уæдæ ма ныр цы кæнон, кæм æй агурон, зæгъгæ.
Иу бон куы уыди, уæд лæг фырмæстæй йæ хæдзæрттæ æгасæй дæр фурдмæ афæлдæхта. Ныууагъта ма дзы æрмæст иунæг труба. Уæддæр куы нæ ссардта чызджы, уæд труба дæр афæлдæхта. Бирæ фæлæууыди лæг фурды был сагъæсгæнгæ, стæй уæд фæстæмæ йæ фыццаг мæгуыр хæдзармæ сыздæхти.
Чызг дæр бирæгъы цармы тыхтæй рабырыди доны астæуæй æмæ хъæды 'рдæм йæхи сарæзта. Фæндагыл йыл иу лæппу амбæлди æмæ йыл цинæй амарди, мæнæ мын ахуыр бирæгъ, зæгъгæ. Сæхимæ йæ æркодта æмæ йæ бакодта сыгъзæринæй конд уатмæ. Уыцы лæппуйæн уыдис авд хойы. Уыдон алы изæр дæр цыдысты фурдмæ сæхи найынмæ. Уыцы чызг дæр та сæ фæдыл рараст, фæлæ та йæ уыдон дæр нæ уагътой семæ цæуын. Цалдæр хатты афтæ куы бакодта чызг, уæд лæппу иу бон загъта:
-Уæдæ æз ацы бон ацы бирæгъы фурдмæ куы нæ акæнон, уæд æй нæ ныууадздзынæн, кæддæра цы кæнид.
Ацыдысты. Куыддæр фурдмæ бахæццæ сты, афтæ чызг йæ бирæгъы царм фелваеста æмæ йæхи доны найын байдыдта. Лæппу бирæгъы цармыл йæхи ныццавта æмæ йæ раскъæфта. Чызг скуыдта æмæ йæм дзуры:
- Æри мын мæ бирæгъдзарм, кæннод дæлæмæ бирæгъдзармы тыхтæй æрцыдтæн, ныр та фæстæмæ чызгæй куыд 'ссæуон?
Лæппудæрынрадтайæ бирæгъдзарм. Чызг та дзы йæхи æрбатыхта, æмæ рацыдысты иумæ æмæ та сыгъзæрин уатмæ бацыдысты æмæ сæхиуыл дуæрттæ сæхгæдтой.
Уалынмæ сæм авд хойы дуар хойын байдыдтой.
Лæппу сæм радзырдта:
- Нæ бакæндзынæн дуар, цалынмæ, ам мемæ чи ис, уыимæ мыл саргъауат, уæдмæ.
Чызджытæ скуыдтой æмæ йæм дзурынц:
- Ау æмæ мах нæ иунæг æфсымæрыл бирæгъимæ аргъауæм?
Лæппу та сæм дзуры:
- Нæй гæнæн, мæхи амардзынæн, уæддæр мын уыцы бирæгъимæ æнæ саргъаугæ нæй.
Чызджытæ ауадысты æмæ уæрдон æрбакодтой. Лæппу дæр дуар бакодта, æмæ чызг сыгъзæрины хуызæнæй уырдыгæй рацыди. Абадын кодтой уæрдоны æмæ сæ аргъуанмæ аластой æмæ сыл уым иумæ саргъуыдтой. Чызг æмæ лæппу байдыдтой лæг æмæ усы цард кæнын.
Иу къорд афоны куы рацыд, уæд сын райгуырди сыгъзæрингоцораджын лæппу. Цинæй йыл хастой сæхи мад æмæ фыд. Æрхъæцмæ нæ хъæцыдысты лæппуйыл.
Иу афон куы уыди, уæд сæм бафтыди чызгæн йæ фыд. Нæ зыдтой, чи у, цавæр у, уый. Афтæмæй йæ айстой сæхимæ æххуырсты. Цалдæр боны сæм куы ацарди, уæд сæ лæппуйы гоцора ралыг кодта æмæ йæ тугæйдзаг хæрынкъа сæвæрдта сусæгæй сывæллонæн йæ мады дзыппы.
Æрдиаг кæнын систой мад æмæ фыд, нæ лæппуйы сæр нын чидæр ракодта, зæгъгæ. Дис кæнынц, чи уыдаид, цæмæн сын бачындæуыди ахæм æбуалгъ хъуыддаг?!
Уæд сын æххуырст загъта:
- Цæй уæдæ джигул бакæнæм æмæ тутæйдзаг хæрынкъа кæй дзыппы 'ссарæм, уый уыдаид, æвæццæгæн, гоцора лыггæнæг æмæ йын йæ цæнгтæ куыд ракæнæм, афтæ.
Рацыдысты æмæ тугæйдзагхæрынкъа сывæллоны мады дзыппæй систой æмæ йын сæ дзырдмæ гæсгæ йæ цæнгтæ ралыг кодтой, йæхи та йын ахастой быдырмæ æмæ уыцы ран хъилтыл байтыгътой.
Утæхсæн кодта ус быдыры, уалынмæ йæ разы балæууыд иу зæд æмæ йæ фæрсы:
- Цы кодтай, хорз ус, уыцы ми дын чи бакодта?
Уый йын радзырдта йæ хабæрттæ, загъта йын:
Уыдис мын иу сывæллон, сыгъзæрингоцораджын сывæллон.
Мæ фыд мæм бацыди æххуырсты, мæ сывæллоны хурх мын ралыг кодта æмæ мын æй мæхи 'фсон фæкодта. Уымæ гæсгæ мын бакодтой ацы фыдмитæ.
Зæд ын загъта:
- Уæдæ ныртæккæ æз цæуын æмæ сыгъзæрин суадон рауадздзынæн, æмæ йын куыддæр йæ сæр-сæр фехъусай, афтæ-иу ауай æмæ сывæллон дæр æмæ дæхицæн дæр айсæрд уыцы донæй лыг рæттæ, æмæ уæд цы уыдыстут, авд ахæмы хуыздæр фестдзыстут уæ дыууæ дæр.
Хорз, зæгъгæ, загъта ус.
Зæд ацыди æмæ уайтагъд сыгъзæрин суадоны сæр-сæр ссыди. Ус азгъордта æмæ суадоны донæй айсæрста, йæхицæн дæр æмæ сывæллонæн дæр лыгтæ кæм уыд, уыдон, æмæ, цы уыдысты, уымæй авд хатты хуыздæр фестадысты.
Зæд сæ акодта уырдыгæй æмæ сæ сыгъзæрин галуанмæ бакодта. Усæн загъта:
- Хъусыс, ам цæр дæ сывæллонимæ æмæ абонæйфæстæмæ дзæгъæлцæуæг дæхимæ мауал уадз.
Бирæ фæцарди ус уыцы хæдзары. Иу хатт куы уыди, уæд æм дыууæ лæджы дуар бахостой. Ус сæм ракасти. Лæгтæй иу уыди йæ фыд, йæ сывæллоны хурх ын чи ралыг кодта, уый. Цыма йæ фыды нæ базыдта, йæхи афтæ фæкодта æмæ сæ хæдзармæ бакодта.
Фæсæхсæвæр сæ акодта хуыссынмæ: уазæджы йæхи уатмæ, йæ фыды та — цæхæрадонмæ. Уый та ахæм цæхæрадон уыди, æмæ алы 'ртывд кодта алыхуызон дыргъ æмæ дидинæгæй, стæй дзы уыди ахæм кæлмытæ, æмæ-иу лæджы æнæхъæнæй аныхъуырдтой. Уыдис дзы ноджы сæнæфсиры бæлæстæ, фырзадæй æлæмы хуызæн зæу-зæу чи кодта.
Йæ фыды цæхæрадонмæ куы бакодта, уæд ын ныффæдзæхста:
- Хъусыс, мæ сæнæфсирæй иу дæр куы фæхъæуа, уæд дæ ацы кæлмытæн бахæрын кæндзынæн.
Лæг ын загъта:
- Æмæ æз сæнæфсир хæргæ дæр куы нæ кæнын. Мæнæй сын ма тæрс, — йæхæдæг уыцы ран 'схуыссыди.
Куы бафынæй, уæд æм йæ чызг рацыди, йæ хæрынкъа сæнæфсиры донæй сахуырста æмæ йæ лæджы дзыппы сæвæрдта. Райсомæй куы сыстад, уæд рацыди цæхæрадонмæ æмæ йæхи сæнæфсиртæ нымайæг скодта æмæ лæгæн загъта:
- Мæ сæнæфсирæй куы хъæуы, уæд цы хабар у?
Лæг загъта:
- Нæ зонын, æз ницы æртыдтон. Ус ын загъта:
- Цæй уæдæ баджигул кæнæм, æмæ, сæнæфсирæй дзаг хæрынкъа кæй дзыппы разына, сæнæфсиртæ уый æртыдтаид æмæ йæ хъуамæ кæлмытæн бахæрын кæнон.
Ус фенын кодта фыццаг йæхи дзыпп æмæ дзы, кæй зæгъын æй хъæуы, ницы разынди. Федтой лæджы дзыпп, æмæ сæнæфсиртæй дзаг хæрынкъа уырдыгæй сластой.
Лæг хорзау нал фæци æмæ дисгæнгæйæ дзырдта:
- Ау, æмæ мæ дзыппмæ кæцæй æрцыд сæнæфсирæй дзаг хæрынкъа? Æппын мæ сæрæн куы ницы зонын.
Уæд ын ус загъта:
- Ды ацы сæнæфсирæй куыд нæ бахордтай, æз дæр уæдæ мæ сывæллоны хурх афтæ нæ ралыг кодтон. Фæлæ ды бакодтай æбуалгъ хъуыддаг, æмæ дæу сæраппонд æз стыр хъизæмæртты бафтыдтæн. Кæцы мад дæр ма йæ сывæллоны хурх æргæвды?!
Æмæ йæ уым кæлмытæн бахæрын кодта. Уымæ та фæстæмæ йæ лæг бацыд, æмæ ныр дæр ма цæрынц царды дзæбæхæй. Уыдон æрцыдмæ сымах дæр хорзæй цæрут. (НА СОИГСИ, ф.19 (Алборов Б.А.), оп.1, д.204, л.3-5, в Алагирском ущелье, Туалгоме, зап. Алборов Б., ир.д.).
- Жена и муж (сказка). Жили-были жена и муж. У них была
единственная дочь. Жена заболела и позвала своего мужа, дала ему свой башмак и наперсток и завещала ему:
- Слышишь, кроме как на той, кому подойдут эти башмак и наперсток, когда я умру, не женись.
Жена умерла, и муж решил жениться. Носит туда-сюда башмак умершей жены, но башмак никому не годится. Пришел домой, одел башмак на ногу своей дочери, и он оказался ей впору. Тогда муж говорит:
- Давай я женюсь на тебе. Дочь удивилась:
- Как так, разве когда-нибудь отец женился на своей дочери?!
Носит, носит отец башмак. То на ногу одной оденет, то на ногу другой, но башмак никому не годится. В конце концов он пришел домой и опять примерил башмак на ногу дочери, башмак подошел. Опять говорит ей отец:
- Давай я на тебе женюсь. Тогда дочь ему отвечает:
- Если ты не оставляешь меня в покое, сделай то, что я тебе скажу, и я соглашусь.
- Хорошо, мол, сказал отец. Дочь говорит:
- Построй дом в семь этажей с потайными помещениями, чтобы, если кто-нибудь придет тебя убивать, я тебя спрятала.
Отец построил хороший дом, а посередине установил большую деревянную трубу. Дочь согласилась выйти замуж за отца, и они стали жить в этом доме. Долго прожили.
Однажды отец куда-то ушел, дочь же завернулась в волчью шкуру и залезла на эту трубу. Отец (муж) пришел до мой, посмотрел по углам дома, дочери нигде нет. Забеспокоился, где же теперь мне ее искать.
В один день он разозлился и потопил весь дом в большой реке, оставил одну трубу. Долго простоял он на берегу реки переживая, затем вернулся в свой прежний бедный дом.
Дочь, завернувшаяся в волчью шкуру, вылезла из реки и побежала в сторону леса. По дороге она встретила одного парня, и он очень обрадовался, мол, вот мне обученный волк. Привел ее домой и завел в комнату из золота. У этого парня было семь сестер. Они каждый вечер ходили к реке купаться. Девушка тоже отправилась за ними, но они не пускали ее с собой. После нескольких раз юноша говорит:
- Поведу-ка я волка сегодня на берег реки, посмотрю, что он будет делать.
Пошли. Как только они подошли к берегу реки, девушка скинула свою волчью шкуру и стала купаться. Юноша схватил волчью шкуру и унес. Девушка заплакала и говорит ему:
- Отдай мне мою волчью шкуру, а то сюда я пришла в волчьей шкуре, а обратно как же без нее?
Юноша отдал ей волчью шкуру. Она опять в нее завернулась, они пришли в золотую комнату и закрыли за собой дверь.
Тем временем к ним начали стучаться его семь сестер.
Юноша говорит им:
- Я не открою вам до тех пор, пока вы нас не обвенчаете.
Сестры заплакали и говорят ему:
- Как же мы обвенчаем своего единственного брата с волком?
Юноша говорит:
- Нет выхода, я убью себя, но все равно женюсь на этом волке.
Сестры подкатили повозку. Юноша открыл дверь, и девушка, вся золотая, вышла из комнаты. Они сели на повозку, их отвезли в церковь и обвенчали. Они стали мужем и женой.
Через некоторое время у них родился золотокудрый мальчик. Родители очень радовались ему, души в нем не чаяли.
Как-то раз к ним попадает отец девушки. Они не знали, кто он, и взяли его к себе в батраки. Через несколько дней он отрезал золотую прядь у мальчика, а окровавленный нож положил в карман матери. Мать с отцом стали причитать, мол, кто-то тронул голову нашего мальчика. Удивляются, мол, кто мог сделать это.
Батрак им говорит:
- Давайте поищем, у кого в кармане окровавленный нож, тот и сделал это, и отрежем тому руки.
Нашли окровавленный нож в кармане у матери и отрезали согласно уговору ей руки. Саму ее отнесли в поле и там оставили распятой на шестах.
Женщина причитала в поле, тем временем около нее появился ангел и спрашивает:
- Что с тобой, хорошая женщина, кто с тобой это сделал?
Она рассказала ей все:
- Был у меня ребенок с золотой прядью. Мой отец устроился к нам батраком, убил моего ребенка и свалил вину на меня. Поэтому со мной так поступили.
Ангел ей говорит:
- Я иду и пущу золотой родник, и как только ты услышишь его звук, так иди и омой этой водой свои раны и раны своего ребенка, и вы станете в семь раз лучше, чем были.
- Хорошо, мол, сказала женщина. Ангел ушел, и в тот же миг зажурчал
родник. Женщина побежала и омыла водой раны себе и ребенку, и они стали в семь раз лучше, чем были. Ангел увел их оттуда и завел в золотую башню. Говорит женщине:
- Слышишь, живи здесь со своим ребенком и никого к себе не пускай.
Долго она прожила в этом доме. Как-то раз к ней постучали двое мужчин. Женщина выглянула к ним. Один из них был ее отец, который убил ее мальчика. Она сделала вид, что не узнала его, завела их в дом. Накрыла им стол и споила отца. После ужина гостя завела в свою комнату, а отца отправила спать в сад. А сад был чудесный, обильный: там были разные фрукты и цветы, водились змеи, которые могли проглотить человека целиком. И рос там чудесный виноград, она наказала отцу не трогать виноград. Мол, а то отдам на съедение змеям.
Отец говорит:
- Я вообще не ем виноград.
Когда отец заснул, она вымазала нож виноградным соком и положила его в карман. Утром вышла и стала считать виноград.
Мужчина говорит:
- Я ничего не срывал. Женщина говорит:
- Давай поищем, где найдем нож в виноградном соке?
Женщина первая показала свой карман и, надо сказать, ножа там не оказалось. Проверили карман мужчины и вынули оттуда нож в виноградном соке.
Мужчина был не рад:
- Как в моем кармане оказался нож в виноградном соке?
Женщина ему говорит:
- Как ты не ел этот виноград, так и я не убивала своего ребенка. Но ты пос тупил вероломно, свалил на меня свою вину, и я подверглась испытаниям.
Она отдала мужчину на съедение змеям. Муж ее вернулся к ней, и живут они хорошо.
Примечания:
1 Мифологический словарь. М., 1991. С. 662.
2 Кочиев К.К. Из истории скотоводческих культов осетин. Фалвара // Известия ЮО-НИИ, вып. XXIX. Тбилиси, 1985. С. 160.
3 Абаев В.И. Опыт сравнительного анализа легенд о происхождении Нартов и римлян // Абаев В.И. Избранные труды. Религия. Фольклор. Литература. Владикавказ, 1990. С.302-325.
4 Есть свидетельство, полученное нами от Саутиевой Ф., что при первом громе (действиях Громовержца) нужно бить человека по спине, произнося заклинания. Наверное, чтобы уберечь его от стихии.
5 Семенов Вл.А. Башмачок Золушки (знак/символ — след/стопа как явление культуры)// Традиционная духовная культура народов европейского Севера: ритуал и символ. Сыктывкар, 1990. С.57.
6 Сокаева Д.В. Несказочная проза осетин (быличка) на материале текстов фольклорной экспедиции 1999 г. в Дигорское ущелье (ус-бирæгъ) // Материалы Гагкаевских чтений. Владикавказ, 2001. С. 115-116.
7 См.: Сокаева Д.В. Образ «трех девушек» — «трех женщин» в сюжете 707 АТ, СУС «Чудесные дети» осетинской волшебной сказки и в сказке Пушкина о царе Салтане // Вторые владикавказские Пушкинские чтения к 200-летию А.С. Пушкина. Владикавказ, 1999. С.77-78.
8 Йеттмар К. Религии Гиндукуша. М., 1986. С.284.
С мельницей связан тайный культ женщин-руи — носителей языков шина и бурушас-ки. Такая женщина «устраивает для оборотней пиршества... в ночь накануне такого пиршества, в то время, как тело ее мирно покоится около ее мужа, она совершает полет над горами и долинами и нападает на какого-либо человека, конем служит сундук или прялка... не смеет касаться проточной воды, если не хочет потерять свою силу» и т.д., в том числе «женщину может превратить в руи ее собственная мать: она заставляет маленькую дочь танцевать на вращающемся в горизонтальной плоскости жернова водяной мельницы...».
9 В скобках даны примечания автора статьи.
10 Тексты даны в подстрочном переводе автора статьи.
11 Пропуск в тексте.
Список сокращений
НА СОИГСИ — Научный архив Северо-Осетинского института гуманитарных и социальных исследований ВНЦ РАН и Правительства РСО-Алания.
ф.ф. — фольклорный фонд.
AT — The Tupes of the Folk-tale. Antti Aarnes (FF Communnications. No.3). Translated and enlarged by Stith Thompson, Ph.D. Helsinki, 1928.
СУС — Сравнительный указатель сюжетов. Восточнославянская сказка. Сост. Бараг Л.Г., Березовский И.П., Кабашников К.П., Новиков Н.В. Л., 1979.
МД — журнал «Мах дуг».
Источник: Научный журнал "Известия СОИГСИ", Вып. 1 (40), Владикавказ, 2007
при использовании материалов сайта, гиперссылка обязательна |
